Surreële werelden in Utrecht

Door verslaggever Jeroen Wielaert

Dwalen door de onwerkelijke realiteit van de surrealisten. Dat is de uitdaging van Surreële Werelden, de expositie in het Centraal Museum in Utrecht die vanmiddag wordt geopend.

De kunststroming ontstond als reactie op de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog. Het blootleggen van het onderhuidse, daar ging het om. Loskomen van het keurslijf van de ratio, ruim baan voor verlangens, lusten en angsten en dat alles verwerken in objecten, tekeningen, schilderijen. In deze tentoonstelling ligt de nadruk op het surrealisme in Nederland, tot de dag van nu.

'Niet normaal'

Voor samensteller Marja Bosma is het duidelijk: surrealisme is overal. Het is terug te zien in films, fotografie en reclame, maar ook in de werkelijkheid van alledag. Dat is de grondgedachte achter de expositie.

Bosma legt uit: "Het houdt nooit op. De hele kunst is ervan doortrokken. De hele wereld is volslagen surreëel, niet normaal. De gewone wereld is niet gewoon. Kijk maar om je heen en zie hoe absurd van alles en nog wat is."

In de introductie bij het binnenstappen staat het zo: "duik in je droomwereld, geef je over aan de vrije associatie en ervaar hoe absurd de gewone werkelijkheid kan zijn."

Pioniers

Dan opent zich meteen het surrealisme van Nederlandse meesters als Johannes Moesman, Gerrit in 't Net en Pyke Koch. Een bont beschilderd klavecimbel, een doorzichtig, bebrild gezicht, een nevelige man in keurig kostuum.

Man Ray en Marcel Duchamp sluiten aan, de pioniers van de opraapkunst. Op straat gevonden voorwerpen, zoals een platgereden metalen mandje, kregen een nieuwe, vaak humoristische identiteit. De Eerste Wereldoorlog was het eind van alle menselijke ratio. André Breton zag als verpleger de gruwelijk verminkte mannen.

Seksuele driften

Daarna las de Fransman Sigmund Freuds Traumdeutung. Het was voor hem het basisontwerp van het surrealisme. Bosma: "Die oorlog was het failliet van de mens als redelijk wezen. Freuds boek sloot erbij aan. Er schuilt een onredelijke mens in ons."

Alle remmen gingen los in katholieke landen als Frankrijk en België. Het surrealisme keerde zich tegen alle artistieke conventies, tegen de Roomse kerk en liet alle seksuele driften uitbundig los. Het calvinistische Nederland was bespaard gebleven voor de gruwel van de Grote Oorlog.

Antikatholieke emoties

Het surrealisme werd in de loop van de jaren twintig wel gesignaleerd door kranten. Dat was de inspiratie voor Moesman, inwoner van bisschopsstad Utrecht. Hij kon zijn antikatholieke emoties laten gaan op doek.

Een nieuwe wereldoorlog lag ten grondslag aan Cobra, de Europese stroming waarin Nederlanders als Appel en Constant furore maakten. In het Centraal Museum zijn ze aanwezig in mooie samenhang met Armando.

Blote dames

De tentoonstelling gaat nu verder, langs en door speciaal gebouwde themakamers, met het werk van latere Nederlandse kunstenaars. Het geeft een mooi beeld van de rijkdom aan surrealisme van eigen bodem. Het laat ook zien hoe springlevend deze vorm van kunst nog is.

Geestig hoe de Domtoren probeert weer één te worden met de kerk, op de prent van Paul Klemann. Leuk, die kring van blote dames met hun grote borsten, door Paul de Reus afgebeeld van voetperspectief. Heftig, de opschudding van kussens en deuren in een internaat installatie van Aernout Mik.

Bij het verlaten van Surreële Werelden ziet ook de buitenwereld er ineens anders uit.