Herdenking Sobibor bij de NOS

Sobibor, een van de vele beruchte namen uit de Tweede Wereldoorlog. In dit nazi-vernietigingskamp in Polen werden tussen april 1942 en november 1943 ruim 170.000 mensen vermoord, voornamelijk Joden.

In het kamp besloot een kleine groep gevangenen in opstand te komen, vandaag precies 70 jaar geleden. Enkele honderden gevangenen wisten daarbij te ontkomen, van wie slechts 42 de oorlog overleefden.

Vanmiddag vindt voor het eerst een grote herdenking van de opstand plaats op het terrein van het voormalige kamp. De NOS doet om 19.55 uur op Nederland 2 verslag van de herdenking en toont een interview dat Rob Trip kortgeleden had met Jules Schelvis (92), een van de Nederlandse Joden die vanuit Sobibor tewerk werd gesteld in een ander kamp.

Onderscheiding

Namens de Nederlandse regering woont staatssecretaris Martin van Rijn (VWS) de herdenking bij. Aansluitend is hij bij de onthulling van de herinrichting van het kampterrein in Sobibor. Met financiële steun van Nederland is daar een permanent herinneringscentrum ingericht."Sobibor is een gruwelijk en onlosmakelijk onderdeel van de Nederlandse geschiedenis", aldus Van Rijn. "Dit centrum is een blijvend eerbetoon aan een ieder die hier vermoord is."

Jules Schelvis, die tijdens de Tweede Wereldoorlog zeven kampen overleefde, krijgt bij de herdenking een speciale onderscheiding van de Poolse regering. Hij deed de afgelopen dertig jaar veel onderzoek naar Sobibor, om zo veel mogelijk informatie over het kamp boven tafel te krijgen. Hij schreef enkele boeken, gaf talloze lezingen en trad op als mede-aanklager in onder meer het proces (2009-2011) tegen kampbewaker John Demjanjuk. Voor zijn historische speurwerk kreeg hij in 2008 een eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam.

Geheim

Vanuit kamp Westerbork werden tussen maart en juli 1943 ruim 34.000 Nederlandse Joden naar Sobibor getransporteerd. Jules Schelvis arriveerde begin juni 1943 in het kamp, samen met zijn vrouw Rachel Borzykowski en zijn schoonfamilie.

In de uitzending vertelt Schelvis dat niemand destijds wist van het bestaan van Sobibor. Iedereen op het transport dacht dat ze naar Auschwitz gingen en dat ze zouden moeten werken voor de Duitsers. Sobibor was een geheim vernietigingskamp, waar de nazi's mannen en vrouwen en kinderen na aankomst van elkaar scheidden en direct naar de gaskamers brachten.

Een selecte groep gevangenen werd opgenomen in het Sonderkommando, waar ze moesten helpen bij het sorteren van kleding en waardevolle spullen en het verbranden van de lichamen. Hun wachtte uiteindelijk ook de dood in de gaskamers. Een ander deel werd tewerkgesteld in nabijgelegen kampen, waar ze zich vaak letterlijk doodwerkten.

Schelvis kwam terecht bij de groep mannen die moest werken in turfkamp Dorohucza. Zijn vrouw en schoonfamilie bleven achter; hen zag hij nooit meer terug.

Klopjacht

Op 14 oktober 1943 lukte het een groep gevangenen uit het Sonderkommando een opstand te organiseren in Sobibor. Het gewaagde plan was nauwgezet voorbereid onder leiding van de Russische krijgsgevangene Alexander Petsjerski en de Pool Leon Feldhendler. Een deel van de kampleiding werd weggelokt, onder het mom dat ze nieuwe kleding moest komen passen of schappen moest inspecteren, en vervolgens vermoord door de gevangenen.

Tijdens een vervroegd avondappèl lukte het naar schatting 365 gevangenen het kamp te ontvluchten en zo'n 200 slaagden erin het bos te bereiken. De meesten kwamen om bij een klopjacht die daarop volgde. De Joden die in het kamp waren achtergebleven werden direct gedood. De Duitsers besloten na de opstand het kamp te sluiten en met de grond gelijk te maken, in de hoop dat niemand ooit van het bestaan van Sobibor zou weten.

De ontsnapping is verfilmd. In Escape from Sobibor (1987) speelt Rutger Hauer een van de hoofdrollen.

Onder de ontsnapte gevangenen die de oorlog overleefden, waren twee Nederlandse vrouwen. Over een van hen, Selma Wijnberg, schreef Ad van Liempt in 2010 een biografie: 'Selma: de vrouw die Sobibor overleefde'. Haar Poolse vriend Chaim Engel speelde een actieve rol in de opstand. De NOS zond destijds een documentaire over Wijnberg uit.

NOS Herdenking opstand Sobibor, 19.55 - 20.20 uur, Nederland 2 en nos.nl