Lehman: de eerste dominosteen
door economie-redacteur André Meinema
Waar was je toen het gebeurde? Die vraag, vaak gesteld over de moord op JF Kennedy (22-11-1963) en "nine eleven", kan ook gesteld worden over 15 september 2008, de dag van het plotse faillissement van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers. De 160 jaar oude gerespecteerde en gevreesde bank bezweek onder een schuldenlast van meer dan 600 miljard dollar.
Ik wandelde met mijn vrouw dat weekend ergens in Frankrijk, tussen de Vogezen en de Frans-Zwitserse Jura. Na wat dagen onderweg te zijn geweest, daalden we de 16e september af en kwamen in een dorpje. In de plaatselijke dorpswinkel met levensmiddelen, sigaretten en kranten viel mijn oog op de vette krantenkoppen: Lehman was omgevallen. Buiten, in de heuvels, was daar niks van te merken geweest.
De siddering die door Wall Street en andere beurzen trok, werd in de weken daarna gevolgd door tal van naschokken. De val van Lehman blijkt een enorme dominosteen en de voorbode van nog veel meer financieel en economisch onheil.
Schrik
Er waren al sinds 2007 groeiende spanningen, vooral rond de handel en risico's van hypotheken. Bear Stearns, een andere zakenbank, en de twee grote hypotheekbanken Freddie Mac en Fannie Mae waren al eerder dat jaar uit de brand geholpen. Maar Lehman Brothers werd niet overeind gehouden en vooral dat was schrikken.
Toch was het gevoelen elders nog dat het misschien vooral een Amerikaans probleem was. De dag na het omvallen was het bij ons gewoon Prinsjesdag. Langs alle kanten werd verzekerd dat de financiële turbulentie onze robuuste economie niet zou raken. Naïef, bleek al gauw.
De financiële wereld is namelijk wereldwijd met elkaar verknoopt, en inniger dan gedacht. Iedereen heeft direct of indirect risico's op elkaar uitstaan. De kapitaalmarkten liepen daardoor helemaal vast en geldstromen stokten. Het lukte banken niet meer om zich terug te trekken en de schade te beperken. De verliezen werden astronomisch.
Fortis
Amper twee weken later viel Fortis Bank om. Het sleurde het zojuist voor meer dan 70 miljard euro overgenomen ABN Amro mee de diepte in. De Nederlandse staat kwam tussenbeide en nationaliseede voor meer dan 30 miljard euro beide banken en de bijbehorende verzekeraar.
Ook ING, SNS Reaal en Aegon klopten daarna voor miljarden bij de staat aan om steun. Zieltogend lagen onze vier grootbanken aan het infuus.
De kredietcrisis werd zo een bankencrisis. De bankencrisis werrd een schuldencrisis en een eurocrisis omdat overheden en centrale banken miljarden in het financiële systeem pompten om de boel overeind te houden. In 2009 werd de financiële sector volgens berekeningen van het IMF door overheden op de been gehouden met bijna 9000 miljard dollar aan liquiditeitsvoorzieningen, opkoopprogramma's en garanties.
De 'Grote Recessie' brak uit. De wereldeconomie stortte in een recessie omdat het geld niet meer rolde.
Derde recessie
Tot vandaag woekert de economische crisis voort. We zitten midden in de derde recessie in amper 5 jaar tijd. Naar verwachting raken we pas in de loop van 2014 boven Jan. Als het meezit. Maar het wordt nooit meer wat het was, waarschuwden economen van de Rabobank vorig jaar al. Voor wie die illusie nog koesterde.
Geld was in 2008 spotgoedkoop, stijgende beurzen en huizenprijzen financierden onze welvaart. Banken verzonnen de meest fantastische financiële producten en geldmakers. Welvaart werd gekocht met schulden. We kochten en verkochten huizen, niet om in te wonen maar als belegging. Met de overwaarde deden we leuke dingen en consumeerden ons drie slagen in de rondte. De crisis is er ook een van roekeloze en arrogante banken en consumenten.
Iedereen betaalt mee aan de financiële crisis. Beleggers, spaarders, aandeelhouders, werknemers, burgers, belastingbetalers. Banken zijn kleiner geworden, al dan niet opgelegd of afgedwongen en door de economische malaise. De risico's zijn verminderd en de kapitaalbuffers flink opgehoogd en de regels en het toezicht flink verscherpt. Maar mede door de aanslepende recessie zijn banken nog bij lange na niet uit de gevarenzone. We hebben duur leergeld betaald, maar zijn nog niet klaar.