28°12' N 92°43' W

Door verslaggever Roel Pauw

Vandaag herdenkt Nederland de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. In Rotterdam gebeurt dat onder meer bij De Boeg, het monument voor de mannen die werkzaam waren bij de koopvaardij. Hugo Paalvast is een van hen. Over hem is niet veel bekend, maar dankzij Henk Meurs, die een groot kenner is van de oorlogsgeschiedenis van de koopvaardij, is het verhaal van zijn dood toch enigszins te reconstrueren.

28°12' N 92°43' W Een plek in de Golf van Mexico op een paar uur varen van de haven van Galveston in Texas en voor Hugo Paalvast de coördinaten van de dood. In het tweede jaar van de oorlog - op 11 september 1941 - springt hij van stoomschip Spar in zee. In een 'aanval van verstandsverbijstering', schrijft de kapitein van stoomschip Spar in zijn logboek.

Wat er precies in het hoofd van Hugo Paalvast omging, is moeilijk te achterhalen. Maar over de tijd en de omstandigheden waarin hij tot zijn wanhoopsdaad kwam is wel het een en ander te vertellen.

Gevolgen oorlog

De Nederlandse handelsvloot krijgt al vroeg met de gevolgen van de oorlog te maken. In de eerste jaren van de oorlog zijn de Duitsers heer en meester in de Atlantische Oceaan. Al op 3 september 1939 gaat het eerste koopvaardijschip verloren: het loopt op een Duitse mijn ergens ten noorden van Terschelling. Een nog groter gevaar vormen de 1200 onderzeeërs die onophoudelijk op jacht zijn naar vrachtschepen. Met torpedo's of met artilleriegeschut worden honderden schepen naar de zeebodem geschoten. De Duitsers wagen zich tot vlak voor de Amerikaanse kust. Vanaf januari 1942 ondernemen ze ook acties in de Golf van Mexico. Een aanval op een olieraffinaderij op Aruba mislukt, maar alleen omdat er een granaat voortijdig in de loop van een Duits kanon ontploft en de troepen op het eiland worden gealarmeerd.

De risico's op zee zijn immens, maar voor de geallieerden is de aanvoerlijn tussen Amerika en Europa zo belangrijk dat de Nederlandse regering al in juni 1940 een ingrijpend besluit neemt: niemand mag van boord. De schepen moeten blijven varen. Wie dit Vaarbesluit probeert te ontlopen, wordt beschouwd als deserteur. Hugo Paalvast werkt dan net een paar maanden op de Spar. Hij is stoker en dat is niet alleen een loodzware, maar ook een levensgevaarlijke baan. De machinekamer zit meters onder de waterlijn en als het schip zinkt door een voltreffer van een torpedo ben je kansloos.

Bestemming geheim

Op 10 september vertrekt het schip uit de haven van Galveston. De bemanning krijgt zoals gewoonlijk niet te horen wat de bestemming zal zijn. Duitse spionnen zijn nooit ver weg. Maar Paalvast kan het wel raden. De Spar onderhoudt zo ongeveer een lijndienst met Europa en ook vandaag is de koers oost. In de nacht die volgt, is de zee onrustig, het is de eerste tropische storm in een orkaanseizoen dat laat op gang gekomen is. Ergens tussen 03.00 uur en 04.20 uur springt Paalvast over boord. Op het kaartje waarop zijn overlijden wordt gemeld, staan zijn ouders genoemd als familieleden die moeten worden ingelicht. Hij is ongehuwd en voor zover bekend ook kinderloos.

Minder dan een jaar later is de Spar weer onderweg naar Engeland. Het schip vaart in een konvooi van 36 vrachtschepen, onder escorte van zes Canadese en Britse marinevaartuigen. Op 5 augustus wordt het konvooi opgemerkt door een 'wolfpack' van acht Duitse onderzeeërs. De Spar wordt als eerste onder vuur genomen. Het schip wordt getroffen door een torpedo, het kapseist en zinkt vrijwel onmiddellijk. 36 bemanningsleden brengen zich in veiligheid op reddingsboten, drie opvarenden komen om. Twee van hen zijn stoker. De coördinaten van de plek waar het wrak moet liggen, zijn 53°05' N en 43°38' W.

Tragisch

De zelfgekozen dood van Hugo Paalvast was een tragisch einde. Volgens sommigen misschien zelfs een roemloos einde. Onderzoeker Henk Meurs denkt daar anders over: "het was een ongekend angstige toestand daar op zee. Het gevaar loerde overal en er was geen ontkomen aan, het was verplicht. De koopvaardij heeft 2300 mensen verloren. Kijk, als het geen oorlog was geweest, had hij misschien helemaal niet op dat schip gezeten. Wat mij betreft staat Paalvast terecht op de Erelijst Gevallenen 1940-1945."

Meurs kan zich nog steeds kwaad maken over de manier waarop zeevarenden na de oorlog zijn behandeld. Vanwege hun jarenlange afwezigheid waren ze vaak al uit de gemeentelijke administratie waren geschrapt. Het gaf veel gedoe om dat recht te zetten, zodat ze weer in aanmerking konden komen voor huisvesting of een uitkering. Erger nog was dat ze geen aanspraak konden maken op een oorlogspensioen, omdat ze geen militairen waren. Pas vrij recent zijn zeelieden die onder de Vaarplicht hebben gediend erkend als veteraan.

De onderzoeker is erbij als de doden van de koopvaardij worden geëerd. Hij wil nog wel even kwijt dat het monument is opgericht en betaald door de reders zelf. Daar is geen overheid aan te pas gekomen.