'Mulisch' worsteling is interessant'

Door redacteur Lambert Teuwissen

Twee en een half jaar werkte Harry Mulisch aan zijn magnum opus, 'De Ontdekking van de Hemel'. In een logboek hield hij minutieus zijn vorderingen bij, dag na dag, pagina na pagina, soms zelfs zin voor zin. Dat overzicht is nu verschenen, 20 jaar na de publicatie van het meesterwerk en precies 2 jaar na de dood van de auteur.

"Dag voor dag, minuut voor minuut kun je volgen hoe hij er komt en hoe hij worstelt. Vooral de worsteling is bijzonder interessant om te lezen", meent Marita Mathijsen, literair executeur-testamentair van Mulisch. "Iedereen denkt dat het Mulisch allemaal heel erg makkelijk af ging, maar uit dit boek blijkt dat het niet zo is."

"Als ik 's morgens bij het wakker worden aan mijn boek denk, heb ik het gevoel dat het helemaal niets is, nul, waardeloos", vertrouwt Mulisch het logboek toe. "Maar 's nachts als ik naar bed ga, weet ik zeker dat het een meesterwerk is."

Kardinale fout

Mathijsen heeft de vertwijfeling van dichtbij meegemaakt, toen ze Mulisch enkele maanden assisteerde. "Dan liep hij kruislings op en neer door de kamer, zoals je soms roofdieren in Artis in hun kooi ziet lopen. Hij zei niet veel, maar was rusteloos aan het denken. Opeens ging hij zitten en hoorde je een paar aanslagen. Nu kan ik lezen wat hij toen schreef."

"Ik betrap mij erop dat ik nu alweer sinds een paar weken ben vervallen in de kardinale fout: nadenken over wat ik moet schrijven in plaats van te schrijven", verzucht Mulisch. "Vandaag de knoop doorgehakt: eenvoudig verdergegaan met de volgende zin."

Mulisch beschrijft zijn denkproces. Als hij bijvoorbeeld tot de conclusie komt dat een personage een dier als toehoorder nodig heeft. "Een poes misschien, afkomstig uit de Romeinse ruïnes?", dubt hij de ene dag. "Een poedel? Of is dat te opzichtig? Ik ben trouwens niet erg gesteld op dat soort dameshonden", schrijft hij de volgende dag. Het wordt uiteindelijk een kraai. "Alles veel beter nu."

Virus

Dat Mulisch aan het Logboek begon, kwam voort uit een belangrijke waterscheiding in zijn leven. Had hij eerder nog gesteld dat de computer voor slechte schrijvers en kantoorpersoneel is, bij De Ontdekking omarmt hij de pc. Hij bezwijkt voor het gemak van digitaal werken.

Dat had echter ook een keerzijde. Het was gedaan met het nauwkeurig bijwerken van zijn manuscripten. Het werkproces verdween. "Vanaf nu geen facsimile's meer van mij", stelt hij sardonisch. "Dat is de prijs die ik betaal (of eigenlijk de literatuurwetenschap)." Om de klap iets te verzachten, hield Mulisch het logboek bij.

Hoe handig het werken ook is (Selma wordt Sofia met een paar toetsaanslagen), het levert ook nieuwe gevaren op. Vreemde tekens in de tekst blijken een virus te zijn, waaraan zijn werk bijna ten prooi was gevallen. Mulisch toont zich op die momenten een digibeet. Als de computerexpert zegt dat hij met een virusscanner langs zal komen, verwacht Mulisch dat er twee mensen voor de deur zullen staan.

Privé

Behalve over de vorderingen in zijn werk schrijft Mulisch ook over zijn privéleven, waarin zich onverwachte veranderingen voordoen. Zo verwekt hij een kind (zoon Menzo) bij een andere vrouw.

Doordat hij over dat soort zaken openhartig in het Logboek schreef, weigerde hij in 2008 in te stemmen met publicatie. "De Ontdekking van de Hemel is van jullie, dit is van mij", redeneerde hij toen. Na zijn dood ligt het anders, zegt Mathijsen. "Hij heeft ons toestemming gegeven om alles uit te geven wat we aantroffen. We zijn grondig nagegaan of er geen dingen in staan die je echt niet naar buiten kunt brengen. Dat was vrij weinig, ongeveer 50 woorden bij elkaar."

De familie staat ook achter de publicatie. "Die heeft het gelezen en toestemming gegeven. Veel dingen zijn ook veranderd. Het is allemaal 20 jaar geleden. De scherpe kanten van toen zijn langzaam normaal geworden."

Bijgeloof

De persoonlijke ontwikkelingen maken zijn werk voor Mulisch nog symbolischer. Hij wil het boek per se af hebben in het jaar dat hij 65 wordt en zijn vader 100 zou zijn geworden. Nu komt daar nog een geboorte bij. Zijn opluchting klinkt door in de summiere regels die hij schrijft op zijn 65ste verjaardag: "Ik heb het gehaald!" Het was een symbolische datum omdat zijn vader stierf toen die 65 werd. "Enig bijgeloof was hem niet vreemd", zegt Mathijsen. "Hij dacht: als ik dat boek niet af heb, gebeurt mij hetzelfde."

Als hij een paar weken later de laatste correcties doorgeeft aan de uitgeverij, valt er nog een last van zijn schouders af: het werk is voltooid. "Als ik nu omval, is dat draaglijk. Het boek is er, begeleid door een zoon."

Harry Mulisch - Logboek - De Bezig Bij - ISBN:9789023428367