Fethullah Gülen zag verstandshuwelijk met Erdogan op de klippen lopen

"Het is een pijnlijke dag voor ons. Dit verlies is heel groot. We wisten dat hij ziek was, maar toch." Dat zegt Saniye Calkin, een prominent lid van de Nederlandse tak van de Hizmet-beweging van de Turkse islamitische geestelijke Fethullah Gülen (83).

Vandaag werd bekend dat Gülen in de VS is overleden. Hij leefde daar al 25 jaar in zelfgekozen ballingschap.

Gülen was een aanhanger van het soefisme, een mystieke vorm van de islam. In de ogen van zijn volgelingen was hij een pleitbezorger van democratie, onderwijs, wetenschap en dialoog tussen de verschillende religies. "Zijn gedachtegoed gaat eigenlijk over drie dingen", zegt Calkin. "Het tegengaan van verdeeldheid, armoede en onwetendheid door dialoog, liefdadigheid en onderwijs. Eigenlijk is dat al dertig jaar zo. En misschien hebben we hem in deze gekke tijden waarin we nu leven, nu harder nodig. Hij is echt een inspirator."

In Turkije wordt daar heel anders over gedacht, zegt Ugur Derin, onderzoeker en docent aan het Instituut voor Turkse Studies van Universiteit Leiden. "De conservatieve kranten in Turkije, de islamitische en de seculiere, allemaal noemen ze hem de leider van een terroristische organisatie."

Opbouw organisatie

Dat is weleens anders geweest. Gülen en zijn volgelingen bouwden in het laatste kwart van de vorige eeuw aan een wereldwijd netwerk van liefdadigheids- en beroepsorganisaties, bedrijven, onderwijs- en zorginstellingen en mediaorganisaties. De Gülen-beweging werd een kracht om rekening mee te houden.

De opkomst wekte wantrouwen bij de destijds wereldlijke leiders in Turkije en bij het leger. In 2000 klaagden ze Gülen aan. Hij zou van plan zijn geweest de regering omver te werpen om een islamitische staat te vestigen. Gülen woonde toen al in de VS. Hij werd bij verstek vrijgesproken.

Verstandshuwelijk

Gülen had de sympathie van de opkomende politicus Erdogan en diens AK-partij. "Ze noemden hem 'eerbiedwaardige meester' omdat het bondgenoten waren", zegt onderzoeker Derin. En dat kwam van pas toen Erdogan in 2002 onverwacht de verkiezingen won.

"Erdogan had de stemmen, maar niet de goed opgeleide mensen om op belangrijke ambtelijke posities te zetten. Gülen kon die leveren. Andersom gaf Erdogan Gülen de mogelijkheid om zijn beweging verder uit te bouwen."

Derin spreekt van een verstandshuwelijk, want zowel de binnenlandse als buitenlandse politieke opvattingen liepen uiteen. Zo koos Erdogan voor de Palestijnen en Hamas, terwijl Gülen pro-Israël was en de VS als bevriende natie zag.

Ook verschilden ze van mening over de Koerdische kwestie en het verbod op het dragen van hoofddoekjes in het hoger onderwijs. Gülen was tot een compromis bereid, voor Erdogan stond vast dat het verbod van tafel moest.

Uit elkaar

Volgelingen van Gülen verwierven in de loop der jaren belangrijke posities binnen het Turkse veiligheidsapparaat. Daar liep in 2013 een corruptieonderzoek in de hoogste kringen, en via mediakanalen van Gülen lekten afgeluisterde gesprekken uit waaruit bleek dat Erdogan en zijn familie bij corruptie betrokken waren.

Het kwam niet meer goed tussen de twee. In februari 2014 bestempelde Erdogan de Gülen-beweging tot terroristische organisatie.

In 2016 was Turkije het toneel van een staatsgreep en dat was voor Erdogan het breekpunt. Hij stelde dat de Gülen-beweging erachter zat.

Saniye Calkin gelooft niet dat dat zo was. "Gülen heeft ook altijd gezegd dat hij nooit geweld zou gebruiken, ongeacht wat er met hem gebeurt. Hij heeft altijd gezegd: laat de staatsgreep door een onafhankelijke partij onderzoeken. Wie de daders zijn, ook als ze aanhangers van Gülen zijn, moeten worden gestraft. Hij gelooft in de rechtsstaat."

Onderzoeker Derin beaamt dat er nooit goed onderzoek is gedaan. "De militairen die aan de staatsgreep meededen, hebben nooit in het openbaar terechtgestaan, zodat nooit bekend is geworden wat daar allemaal is gezegd. Ik denk wel dat er gülenisten bij betrokken zijn geweest en het gepland hebben, maar dat is een aanname, want bewijs is er niet."

Uitgespeeld

De mislukte staatsgreep had grote gevolgen. Tienduizenden Turken verdwenen achter de tralies, omdat ze bij de staatsgreep betrokken zouden zijn geweest. Meer dan 130.000 ambtenaren en 23.000 militairen verloren hun baan. Scholen, bedrijven en media die verdacht werden van banden met de Gülen-beweging moesten hun deuren sluiten.

In het huidige Turkije lijkt de rol van de beweging uitgespeeld. "Na de staatsgreep vluchtten veel volgelingen van Gülen naar het buitenland", zegt Derin. "In 2013 en 2014 vond je nog boeken over hem in de boekwinkels. Nu niet meer. Je kunt nu niets positiefs meer over hem zeggen."

Buiten Turkije kan dat nog wel. "Ik denk dat iedereen die hem aanhangt zijn verantwoordelijkheid zal nemen om zijn gedachtegoed voort te zetten", zegt Calkin. "Eigenlijk is dat de vraag: wat kun je doen voor de samenleving?"