Hoe de Amerikaanse lobby de krimpplannen van Schiphol ontmantelde

• Hugo van der Parre

  Research-redacteur

Als demissionair minister Harbers van Infrastructuur op 14 november 2023 bekendmaakt dat de geplande krimp van Schiphol voorlopig niet doorgaat, komt dat mede door een zorgvuldig opgebouwde lobby vanuit Amerika. Hoe de Verenigde Staten de druk op Nederland in anderhalf jaar langzaam maar zeker hebben opgevoerd, is op te maken uit stukken die zijn vrijgegeven na een verzoek van de NOS op basis van de Wet open overheid. Een reconstructie van die lobby.

Het verhaal begint in juni 2022. Harbers verrast dan vriend en vijand met het plan om het aantal vluchten op Schiphol vanaf eind 2023 te verlagen van 500.000 naar 440.000 per jaar. Dat is nodig, zegt hij, om eindelijk iets te doen aan de geluidsoverlast voor vele tienduizenden omwonenden van Schiphol.

De luchtvaartsector, KLM voorop, voelt zich overvallen en wijst de maatregel meteen van de hand. Aan het eind van de zomer komen ook buitenlandse partijen in het geweer.

'Onverwacht en ongekend'

Airlines for America (A4A), de belangenvereniging van tien grote Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen, spreekt op 14 september 2022 in een brief aan Harbers van een "onverwacht en ongekend besluit", dat in strijd zou zijn met EU-regels en het luchtvaartverdrag tussen Europa en de VS. Zulke beperkingen mogen pas in het uiterste geval worden toegepast, stelt A4A, en pas na raadpleging van betrokken partijen.

Harbers antwoordt eind oktober met een beleefde brief, waarin hij de boot afhoudt. Hij wijst erop dat afgelopen jaren in overleg met de sector al veel geprobeerd is om geluidsoverlast terug te dringen, maar zonder veel succes. Ter geruststelling zegt hij dat de beoogde maatregel voor vijf jaar geldt en dat in die tijd geluidsnormen worden ontwikkeld.

Op 9 november komt een nieuwe brief van A4A binnen. Die gaat grotendeels over de dan actuele lange wachtrijen bij de beveiliging op Schiphol, maar vraagt ook weer aandacht voor de krimpplannen.

Uit een mail van 10 januari 2023 blijkt dat A4A twee Nederlandse ambtenaren heeft benaderd. Een A4A-delegatie wil begin februari naar Den Haag komen. Een ambtenaar schrijft aan zijn collega:

Op 25 januari gaat ook de Amerikaanse regering zich ermee bemoeien. Het Department of Transportation stuurt een brief naar het ministerie van I&W, met een afschrift naar de Europese Commissie. De Amerikanen vragen onder meer naar de gevolgen van de krimp voor de landingsrechten van Amerikaanse maatschappijen.

Nog dezelfde dag wordt een delegatie van het departement uitgenodigd om aan te sluiten bij het gesprek en diner op 2 februari. "Weet alstublieft dat we uw zorgen begrijpen en dat we de voortdurende en vruchtbare samenwerking met u zeer waarderen", wordt erbij gezegd.

De ontmoeting verloopt kennelijk goed, want in de officiële antwoordbrief op 9 februari verwijst minister Harbers ernaar. "Deze meetings boden een vruchtbare gelegenheid om beter begrip te krijgen van uw zorgen en hoe wij die kunnen wegnemen."

In zeven kantjes legt Harbers vervolgens uit hoe hij tot zijn besluit is gekomen en hoe zorgvuldig de verdere besluitvorming zal verlopen. Hij kan geen beloften doen over de historische landingsrechten; dat is aan de onafhankelijke 'slotcoördinator'. Die handelt volgens "de algemene principes van de Europese en internationale luchtvaartwetten."

Dreigende woorden

De VS laat het er niet bij zitten. In een antwoord op 28 maart wordt de toon pittiger, de inhoud formeler. Kort gezegd: Nederland handelt in strijd met allerlei artikelen van verschillende verdragen. En, zo klinkt het dreigend, het ministerie "moet mogelijk heroverwegen" of bepaalde voordelige regels voor het vliegverkeer tussen Schiphol en de VS wel "in het openbaar belang" zijn. Dat kan betekenen dat in de toekomst scherp gelet wordt op samenwerkingen die vrije concurrentie verstoren. En dat zou KLM kunnen treffen.

De Amerikanen vragen Nederland het krimpvoorstel van tafel te halen en alternatieven te zoeken om de geluidsoverlast op te lossen.

Vergelding?

Op het ministerie van I&W is inmiddels duidelijk dat de Amerikanen de zaak hoog opnemen. Ambtenaren stellen in het voorjaar van 2023 een notitie op over de opstelling van het Amerikaanse ministerie tegenover het Schipholbesluit. De kans wordt "zeer groot" geacht dat er vergelding komt.

Ook is het volgens de ambtenaren "zeer goed denkbaar" dat van KLM wordt geëist dat het slots opgeeft. Dat zijn tijdvakken waarin een toestel op een vliegveld kan starten of landen. Op een enkele luchthaven zou dat kunnen oplopen tot 96 slots, zo wordt ingeschat.

Powerplay

In een voetnoot staat: "Wij betogen dat we netjes conform Europese en internationale regelgeving handelen, maar juridisch gelijk hebben is niet hetzelfde als (juridisch) gelijk krijgen. Hier komt een stuk 'powerplay' bij kijken".

Half mei hebben de Amerikanen nog steeds geen antwoord op hun laatste brief. Ze worden ongeduldig: "Alsof we het niet belangrijk vinden".

Eind mei neemt het persoonlijk contact weer toe: de nieuwe Amerikaanse ambassadeur bezoekt Harbers om te praten over Schiphol. Het ministerie heeft dat gesprek een maand lang voorbereid, zo blijkt uit de stukken. Kort erna reizen hoge ambtenaren van I&W naar Washington voor overleg.

Op 12 juni beantwoordt Harbers nieuwe brieven van A4A en luchtvaartorganisatie IATA. Hij zegt uit te kijken naar hun inbreng in de lopende consultatieronde. Dan moeten ze nog wel opschieten, want die consultatie sluit op 15 juni.

Op 1 september - het kabinet Rutte IV is intussen gevallen - meldt De Telegraaf dat de Amerikaanse regering in een gepeperde brief eist dat de Tweede Kamer het Schipholdossier controversieel verklaart, op straffe van represailles zoals het intrekken van landingsslots voor KLM. De Amerikanen willen ook dat de EU ingrijpt.

Dat verhindert niet dat Harbers die middag aan de Kamer bekendmaakt dat hij de aanvraag voor krimp (naar 452.000 in plaats van 440.000 vluchten) heeft ingediend in Brussel. Op 1 november 2024 moet het ingaan.

Terug naar af

De VS maximaliseert dan de druk: het Department of Transportation stelt op 2 november officieel dat het de gang van zaken in strijd acht met diverse luchtvaartverdragen. Als eerste stap moeten Nederlandse vliegtuigmaatschappijen voortaan vooraf hun vluchtschema's delen met de Amerikaanse overheid.

Op 13 november is in Brussel topoverleg tussen de Europese Commissie, de VS en het ministerie van Infrastructuur. Eurocommissaris Valean vindt dat Nederland, in strijd met Europese regels, niet zorgvuldig genoeg tot het krimpbesluit is gekomen. Ze dreigt met juridische stappen.

14 november: opgeschort

Een dag later meldt demissionair minister Harbers aan de Kamer dat de voorgenomen krimp van Schiphol voorlopig niet doorgaat. Eerst wordt een uitspraak van de Hoge Raad afgewacht; in de tussentijd wordt onderzocht of de geluidsoverlast rond Schiphol ook op andere manieren omlaag kan.

Omwonenden zijn verbijsterd, KLM is tevreden. De Amerikaanse luchtvaartmaatschappij JetBlue noemt het "een goede eerste stap".

Het ministerie van I&W zegt desgevraagd dat het dreigement uit Brussel de doorslag gaf "om een nieuwe weging te maken". "Daarom werd de stap om de rechtspositie van omwonenden te herstellen opgeschort, tot de Hoge Raad uitspraak heeft gedaan", zegt een woordvoerder. Wanneer de Hoge Raad uitspraak doet, is nog niet bekend.