Aantal 'levenstestamenten' groeit snel, maar ze zijn niet onomstreden

Het 'levenstestament' is in opmars. Een groeiende groep mensen beslist nu alvast wat er met bijvoorbeeld hun financiën moet gebeuren als zij daar zelf niet meer toe in staat zijn. Anders dan bij een regulier testament, leg je met een levenstestament bij leven vast wie er over jouw medische zorg of financiën gaat als je dat zelf niet meer kunt. Het regelt dus niet alleen de verdeling van eigendommen na overlijden.

Notarissen passeren al jaren steeds meer akten van levenstestamenten, blijkt uit cijfers van de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB). In 2023 tekenden een kleine 220.000 mensen bij de notaris voor zo'n testament, een toename van 15 procent. Een jaar eerder bedroeg de stijging 12,5 procent. In totaal zijn er nu zo'n 1,5 miljoen levenstestamenten getekend in Nederland. Het is daarmee het op drie na meest gepasseerde type akten bij notarissen, na hypotheken, overdrachten en 'gewone' testamenten.

Het levenstestament, dat sinds 2010 bestaat, treedt in werking op het moment dat de persoon niet meer in staat is om zelf beslissingen te nemen, bijvoorbeeld door een ongeval of ouderdom en ziekte, zoals alzheimer. Het doel is om de wensen en voorkeuren van de persoon te respecteren en ervoor te zorgen dat deze worden nageleefd, zelfs als hij of zij niet meer in staat is om ze zelf kenbaar te maken.

Vergrijzing

"Door de toegenomen vergrijzing hebben meer mensen het gevoel grip te moeten houden op de toekomst", zegt een woordvoerder van de KNB. "Vroeger ging je naar het verzorgingshuis en nam de achterblijvende partner of bewindvoerder de administratie en overige zorg op zich." Volgens de woordvoerder gaat het vaak fout bij de bewindvoering, omdat er capaciteitsproblemen zijn bij de rechtbank.

Vanaf het moment van aanvraag van bewindvoering loop je al snel een half jaar vertraging op, zegt de KNB-woordvoerder. "Stel, je vader komt ten val en je moeder wordt dement. Hij kan het eigenlijk niet meer bijhouden. Intussen wordt de schade steeds groter; rekeningen lopen op, de belastingaangifte wordt niet gedaan."

Bewindvoering

Vaak ontstaat zo'n situatie volgens hem niet vanzelf; kinderen herkennen de problemen niet direct bij hun ouders als ze alleen maar af en toe op de koffie komen. "Als je pas bewindvoering gaat aanvragen op het moment dat de situatie niet meer houdbaar is, dan duurt het nog een tijd voordat je het werkelijk kunt doen. Tenzij je je pasje van je ouders kunt gebruiken en hun pincode weet, maar dat is eigenlijk illegaal."

Banken hebben weliswaar een eigen machtigingssysteem, maar dat beperkt zich alleen tot die bankrekening. "Zonder een levenstestament die langs de notaris is gegaan, kan je ook geen huis verkopen of verhuren, op het moment dat de ouder in het verpleeghuis zit, zonder toekomstperspectief op terugkeer."

Schijnzekerheid

Ook kan een levenstestament uitkomst bieden bij onenigheid in de familie. Als niet vooraf is vastgelegd wie bevoegd is om beslissingen te nemen, kan er onderling ruzie ontstaan. De KNB-woordvoerder: "Ook artsen zien dit probleem; wie gaat er binnen de familie over medische beslissingen? Je kunt in het levenstestament exact vastleggen wie erover gaan, en dat kunnen meerdere personen zijn, ook mensen buiten de familie."

Toch klinkt er ook kritiek op de levenstestamenten, en dan vooral op de medische wilsverklaringen die erin worden vastgelegd. De Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE) vindt dat de documenten "schijnzekerheid" bieden. "Mensen die hun euthanasieverzoek in het levenstestament hebben laten vastleggen, denken dat ze alles goed hebben geregeld, maar het is een wassen neus. Een notaris gaat daar helemaal niet over. En dan krijgen die mensen ook nog eens een rekening, iedere keer als zij hun wensen actualiseren."

Verdienmodel notarissen

Dat maakt de levenstestamenten tot een "verdienmodel voor notarissen", zegt een woordvoerder van de NVVE. De vereniging vindt dat notarissen met dit type testamenten moeten stoppen en klanten beter moeten informeren. In het verleden heeft de vereniging meerdere brieven over de levenstestamenten aan de KNB gestuurd, maar ontving daar volgens de woordvoerder alleen "nietszeggende" antwoorden op.

Volgens een recent promotieonderzoek, door Rieneke Stelma-Roorda, zijn er ook meer "wettelijke waarborgen" nodig die ervoor zorgen dat volwassenen adequaat beschermd worden tegen misbruik of wanbeheer door de vertegenwoordiger. Verder komen problemen met de acceptatie van het levenstestament door bijvoorbeeld banken geregeld voor, evenals conflicten tussen familieleden.

Een ander probleem van het levenstestament is dat het een momentopname betreft. "Het leven zelf is echter dynamisch. Waarden, wensen en voorkeuren kunnen na verloop van tijd veranderen", aldus Stelma-Roorda. "Het opstellen van levenstestament zou daarom niet een eenmalige handeling moeten zijn, maar het begin van een proces waarin de volwassene voorzieningen treft voor een toekomstige periode van wilsonbekwaamheid."