Jaarlijks honderden natuurbranden in Nederland: 'Het is wachten op een catastrofe'

• Rolf Schuttenhelm

  redacteur Klimaat

Natuurbranden worden in Nederland sinds 1994 niet meer officieel bijgehouden. Mede daardoor bestaat een blinde vlek voor dit onderwerp, zegt de Wageningse bosbrandexpert Cathelijne Stoof. Zij heeft samen met brandweerman Edwin Kok en andere experts een overzicht gemaakt.

Daaruit blijkt dat er in Nederland tussen 2017 en 2022 3667 natuurbranden plaatsvonden en dat er jaarlijks gemiddeld een oppervlak van 405 hectare afbrandt. Dat gaat dan eerder om heide dan bos, en gebeurt het meeste in de lente en in droge zomers. Bijna alle branden ontstaan, bewust of onbewust, door menselijk handelen. Natuurbranden blijken in Nederland het vaakst te beginnen op een zondag.

De laatste dode viel in 2021. Een oudere vrouw was niet meer in staat te vluchten toen een rietverbranding bij Sint-Jansklooster onbeheersbaar werd. Zo valt er nu ongeveer om de tien jaar een dode, zegt Stoof. Voor grotere aantallen doden moeten we ver terug - bijvoorbeeld 1917, toen gezinnen in het Drentse Valthermond werden ingesloten door een veenbrand, met 18 doden tot gevolg.

In 2020 ging het nog bijna mis in Limburg. Aan het begin van de coronapandemie moest het dorp Herkenbosch ontruimd worden vanwege een naderende brand in De Meinweg: ruim 4000 mensen werden geëvacueerd, onder wie de inwoners van twee verzorgingstehuizen.

Bijna vier jaar later zijn in Limburg de sporen nog te zien:

Met drogere en hetere lentes en zomers is het "wachten op een veel grotere ramp", zegt Stoof. "Men is gaan denken dat vuur iets is van warme landen of de verre toekomst. Maar het is er nu al."

Mede door klimaatverandering neemt de kans toe dat branden op veel plekken tegelijk woeden. Het is nu de bedoeling dat brandweerkorpsen elkaar ondersteunen in bestrijding, maar in zo'n geval kan die samenwerking onmogelijk blijken.

"We zien nu al dat in de droge zomers van 2018 en 2022 gelijktijdig meerdere branden voorkwamen op verschillende plekken", zegt Edwin Kok van Brandweer Nederland. "De brandweer kan maar op een plek tegelijk zijn, waardoor het onmogelijk is om elkaar te ondersteunen." Dat geldt ook voor internationale steun met bijvoorbeeld blusvliegtuigen, wanneer ook buurlanden te maken hebben met dezelfde droogte.

Het is niet voor het eerst dat dergelijke waarschuwingen klinken. "Het is niet de vraag óf natuurbranden in ons land onbeheersbaar worden, maar wanneer", zei Jelmer Dam, nationaal coördinator natuurbrandbeheersing in 2021.

Vergeten vuurgeschiedenis

"Waar blijft het beleid?", vraagt Stoof. "Nederland is kampioen in integraal waterbeheer. Maar er is ook integraal vuurbeheer nodig - waarbij we branden in het dichtbevolkte Nederland gaan zien als een ruimtelijke uitdaging." Vuur zou daarbij soms ook toegepast moeten worden als beheersmaatregel. Zo gebeurde dat vroeger ook op akkers en heidegebieden. "We zijn onze vuurgeschiedenis vergeten", zegt Stoof, die ervoor pleit weer 'met vuur samen te leven'.

Dat samenleven vormt wel een dilemma. Natuurbranden kunnen zeer slecht zijn voor de luchtkwaliteit. Wil je die rook op een geplande dag, of tijdens een oncontroleerbare dag? Natuurlijke vertering van dood hout in bossen is daarnaast van groot belang voor kevers, spechten en andere biodiversiteit.

Maar de meeste natuurbranden zijn heidebranden, en daar kan de natuur mogelijk juist wél profiteren van beheerbranden, die bij optimale weersomstandigheden bewust worden aangestoken. Vooral als deze preventieve branden in de winter plaatsvinden, kunnen heide, kruiden en sommige insecten er zelfs van profiteren, terwijl het vergrassing tegengaat - en mogelijk ook de kans op oncontroleerbare zomerbranden verkleint.