Verkoold papyrus leesbaar door AI: 'We gaan het verleden veel beter leren kennen'

• Heleen D'Haens

  correspondent Italië

Al sinds ze werden opgegraven in het begin van de 18de eeuw, hebben de papyrusrollen uit de antieke stad Herculaneum een enorme aantrekkingskracht op archeologen. De rollen, 1800 in totaal, overleefden de tand des tijds doordat ze bij de uitbarsting van de Vesuvius in 79 na Christus versteenden. Maar juist daardoor werd het bijna onmogelijk ze te lezen.

Experts in kunstmatige intelligentie hebben nu een model ontwikkeld waardoor 3D-scans van de rollen ontcijferd kunnen worden zonder ze open te maken. "Een droom die werkelijkheid wordt", noemt papyroloog Gianluca Del Mastro het. "Wie weet wat voor teksten we allemaal vinden."

Schoonvader van Caesar

De rollen zijn afkomstig uit een chique Romeinse villa, waarschijnlijk eigendom van de schoonvader van Julius Caesar. De meeste lagen in boekenrekken in een kleine kamer bij de ingang van het huis. "Het is de enige bibliotheek die is teruggevonden uit de klassieke oudheid", vertelt Del Mastro. "Dit zijn teksten die in de middeleeuwen niet gekopieerd zijn. Als we deze rollen niet kunnen lezen, gaan die teksten voor altijd verloren."

In de loop der eeuwen probeerden geschiedkundigen dan ook op allerlei manieren de rollen te openen. Sommige werden in tweeën gehakt. Achttien rollen gingen verloren omdat iemand er bij wijze van experiment kwik overheen had gegooid. "De meest succesvolle methode bleek uiteindelijk om een rol zeer langzaam te ontvouwen, centimeter per centimeter", zegt Del Mastro. "Maar dan nog wordt het papyrus onherroepelijk beschadigd. Het barst in duizend stukjes."

Dat moet anders kunnen, bedacht de Amerikaanse tech-investeerder Nat Friedman. Hij had tijdens de coronajaren van de papyrusrollen gehoord en maakte er een missie van om de inhoud van de rollen te ontcijferen. Hij lanceerde de Vesuvius challenge: een wedstrijd voor AI-experts overal ter wereld.

Via de website van de wedstrijd konden de deelnemers een zeer gedetailleerde 3D-scan vinden van een van de papyrusrollen, gemaakt met een deeltjesversneller. Wie als eerste een stuk leesbare tekst zou identificeren zou 100.000 dollar winnen.

"Machine learning en papyrus, ik vond het meteen interessant", vertelt Youssef Nader via Skype. De Egyptische AI-expert promoveert in Berlijn, maar zette zijn onderzoek de afgelopen maanden op pauze. "Vooral in december was ik voltijds bezig met de challenge. Ik raakte erdoor opgeslokt."

3400 pogingen

Met resultaat: Nader werd deze maand gekroond tot een van de drie winnaars van de wedstrijd. Met zijn teamgenoten ontwikkelde hij een systeem om de papyruslagen virtueel van elkaar te scheiden en een AI-model om te herkennen waar inkt is gebruikt.

"Ik begon met een heel vaag signaal van inkt uit de scan", vertelt hij. "Dat signaal voedde ik aan een AI-systeem, waarvan ik de resultaten vervolgens verfijnde. Die informatie ging dan weer in een nieuw AI-systeem." In totaal trainde hij zo vijftien tot twintig systemen, tot er uiteindelijk een goed leesbare tekst uitrolde.

Het resultaat omvat vijftien alinea's aan Griekse filosofie. De ontdekking was volgens papyroloog Del Mastro "ontzettend emotioneel". De ontcijferde tekst is vermoedelijk geschreven door Philodemus van Gadara, een filosoof van wie al meer werken waren teruggevonden in de villa. "Het gaat over hoe de mens via de zintuigen waarneemt. Het gaat over het gehoor en de smaak. In het epicurisme, de stroming waartoe Philodemus behoorde, was de zintuiglijke waarneming heel belangrijk."

Nog spannender vindt Del Mastro wat zijn team in de nabije toekomst te wachten staat. "We hebben nu de hoop, de gefundeerde hoop, dat we ook de andere 500 gesloten rollen zullen kunnen lezen. Poëzie in het Latijn, geschiedschrijving: het kan van alles zijn."

Nog jaren werk

Maar het wordt een werk van lange adem, benadrukt de papyroloog. Het scannen van de rollen is duur. Wellicht zijn er per rol ook aanpassingen nodig aan de technologie om de lagen van die rol te onderscheiden. "Vervolgens moeten wij niet alleen de transcriptie maken, maar ook de tekst becommentariëren en de betekenis begrijpen. Niet alleen de taal is moeilijk, maar ook de filosofische ideeën die beschreven worden," zegt Del Mastro.

Maar hij kan niet wachten om er met zijn team aan te beginnen. "Het is alsof je op een nieuwe planeet aankomt", vertelt hij glunderend. "Een plek waar nooit iemand anders geweest is. Die drempel hebben we nu overschreden. Het zal ons toestaan het verleden veel beter te kennen dan hiervoor."