Dissident tegen wil en dank: schrijver Milan Kundera (94) overleden

• Petra Steenhoff

  redacteur Online

De Tsjechisch-Franse schrijver Milan Kundera is op 94-jarige leeftijd overleden, meldt omroep Ceská televize. Hij gold als een van de belangrijkste hedendaagse schrijvers. De in 1929 in Tsjechoslowakije geboren auteur woonde sinds 1975 in Frankrijk en schreef sinds de jaren 90 in het Frans.

Zijn roman De ondraaglijke lichtheid van het bestaan, die succesvol werd verfilmd, betekende zijn internationale doorbraak. De schrijver ontving talloze onderscheidingen en gold jarenlang als Nobelprijskandidaat.

Zwarte humor

Kundera werd geboren in Brno in het toenmalige Tsjechoslowakije, in een middenklassegezin waarin veel aandacht was voor muziek. In zijn tienerjaren trad hij toe tot de Communistische Partij van Tsjechoslowakije, die in 1948 de macht greep. Na zijn afstuderen in 1952 doceerde hij wereldliteratuur aan de universiteit.

Vanwege kritiek op het totalitaire karakter van de Communistische Partij werd Kundera tussen 1950 en 1956 uit de partij gezet. Die ervaring verwerkte hij in De grap waarmee hij in 1967 debuteerde. In het boek beschreef hij met zwarte humor hoe het leven was onder het communistische regime.

Het boek verscheen in de politiek ontspannen periode die nu bekendstaat als de Praagse Lente, maar de inval van de Sovjet-Unie maakte daar in 1968 abrupt een einde aan. Daarmee werd De grap ineens een politiek pamflet en de schrijver een dissident. Zijn boek werd uit de boekhandels gehaald en Kundera mocht niet meer publiceren en lesgeven. Zelf heeft Kundera altijd ontkend dat het boek een politieke aanklacht zou zijn. Hij zei geen boodschap of missie te hebben.

Aanvankelijk bleef Kundera geloven dat hervormingen van het Tsjechoslowaakse communisme mogelijk waren, maar in 1975 gaf hij het op en vertrok naar Frankrijk, het land waar in 1973 zijn tweede boek Het leven is elders was uitgebracht.

Nadat hem in 1979 zijn Tsjechische nationaliteit werd afgenomen naar aanleiding van Het boek van de lach en de vergetelheid kreeg hij in 1981 het Franse staatsburgerschap. Omdat hij ontevreden was over de stijlaanpassingen die zijn boeken in het vertalingsproces hadden ondergaan, herzag hij alle eerdere Franse vertalingen van zijn boeken en vanaf begin jaren 90 publiceerde hij alleen nog in het Frans.

Doorgronding van het menselijke bestaan

Het bekendste werk van Kundera is De ondraaglijke lichtheid van het bestaan uit 1984. Het verhaal speelt zich af rond de inval van de Russen in Tsjechoslowakije in 1968. In de filosofische roman worstelen vier hoofdpersonen met verschillende achtergronden en denkbeelden met het bestaan en met persoonlijke vrijheid. Zaken als toeval en voorbestemming, politiek, kunst, liefde en seks worden erin behandeld.

Kundera zag het als de ultieme taak van de romanschrijver om het menselijk bestaan te doorgronden. De roman was volgens hem de enige vorm waarin de existentiële binnenwereld van de mens - een samenspel van dromen, nachtmerries, liefdes, angsten en verlangens - in al zijn complexiteit kon worden onderzocht. Het is uiteindelijk deze binnenwereld die betekenis geeft aan het leven, zo luidde zijn filosofie.

'Ultieme kitsch'

De verfilming van De ondraaglijke lichtheid van het bestaan uit 1988 (met Daniel Day-Lewis, Juliette Binoche en een bijrol voor Derek de Lint) werd een groot succes, hoewel Kundera er niet over te spreken was. Hij vond dat zijn roman was verfilmd als een rechtlijnig liefdesverhaal, waaruit alle diepgang en complexiteit in de personages was verdwenen. Kundera noemde de verfilming "ultieme kitsch" en liep tijdens de première halverwege de film de bioscoop uit.

Kundera leefde in Frankrijk een teruggetrokken bestaan. Omdat hij vond dat hij in de media vaak verkeerd werd geciteerd en begrepen, trad hij nauwelijks in de openbaarheid. De vrienden die hij nog had in het huidige Tsjechië en Slowakije, bezocht hij het liefst incognito.

Teruggave Tsjechisch staatsburgerschap

Onverwacht kwam hij in 2014 nog met een nieuwe roman, Het feest der onbeduidendheid. Daarnaast schreef hij op latere leeftijd een een dik boek over het schrijven zelf, Over de romankunst.

In 2018 kreeg Kundera in Frankrijk bezoek van de toenmalige Tsjechische premier Babiš die hem aanbood zijn Tsjechische staatsburgerschap terug te geven. Een jaar later ontvingen Kundera en zijn vrouw de officiële documenten van de Tsjechische ambassadeur in Frankrijk en werden zij na ruim 40 jaar weer officieel Tsjech.