Nieuwe uitgave van botanisch monument Flora Batava

"Het is een soort kathedraal, een werk waaraan door meerdere generaties is gewerkt. Niemand die er aan het begin bij was, heeft het einde ervan kunnen zien." Botanisch filosoof Norbert Peeters van de Universiteit Leiden heeft het over de Flora Batava, het standaardwerk over wilde planten die in Nederland voorkomen.

De eerste van de 461 afleveringen en 28 delen tellende serie verscheen in 1800, de laatste in 1934. De makers beschrijven 2630 wilde planten, paddenstoelen, mossen en wieren en illustreerden ze met 2240 prachtige, met de hand ingekleurde platen. Vandaag verschijnt de heruitgave van dit monumentale werk

Peeters heeft er samen met Esther van Gelder van de KB nationale bibliotheek aan gewerkt Hij kende de Flora van internet, maar zag het werk pas met eigen ogen toen hij op uitnodiging van Van Gelder in de KB ging kijken.

"Dat echte boek zien, is toch weer een heel andere ervaring. Dan zie je ook de schoonheid ervan, dat geeft toch een soort van meerwaarde", zegt Peeters. "Het is ook echt een tijdsdocument. Als je kijkt naar de grote brandnetel, dat zijn planten die wij nu misschien als onkruid bestempelen. In 1800 geenszins, dat was een hele waslijst aan gebruiken die daarbij stonden. Dus ik was echt overdonderd."

De eerste hoofdredacteur van de Flora, Jan Kops, vond dat ook echt belangrijk: de bevolking bewust maken van het nut dat wilde planten konden hebben, bijvoorbeeld in het boerenbedrijf. Welke planten zijn eetbaar voor het vee en welke niet? Waar worden ze ziek van? Het was dan ook niet voor niets dat het werk in het Nederlands en het Frans verscheen, en niet in het Latijn, zoals in die tijd voor wetenschappelijk werk gebruikelijk was.

"En het was ook echt de bedoeling dat geïnteresseerden en plantkundigen eropuit gingen om planten te verzamelen en op te sturen naar de hoofdredacteur", zegt Peeters. "Die verzamelde er literatuur over, beschreef ze en zorgde dat er een tekening kwam."

Betekenis nu

Wetenschappers van nu kunnen de Flora gebruiken in onderzoek naar het verdwijnen van soorten, maar ook in onderzoek naar nieuwe soorten of bekende soorten op nieuwe plekken. Zo staat in de Flora dat de bijenorchis alleen nog wordt aangetroffen in het zuiden van Limburg. "Maar inmiddels zie ik ze hier in Leiden op bedrijfsterreinen ook al staan", zegt Peeters.

In de Flora Batava is ook terug te vinden dat in de negentiende eeuw in Nederland al invasieve exoten opdoken, zoals de Japanse duizendknoop nu. "Zo is de Canadese waterpest beschreven. Die werd in 1860 voor het eerst waargenomen in de Utrechtse grachten. Hij is waarschijnlijk weggegooid door medewerkers van de botanische tuin daar en die is vanuit die gracht enorm gaan woekeren."

De laatste hoofdredacteur, W.J. Lütjeharms, vond het in 1934 mooi geweest. "Ze hadden verreweg de meeste soorten behandeld", zegt Peeters. "En een flora van een land is ook in beweging. Er verwilderen nieuwe soorten en er verdwijnen soorten."

Peeters is blij dat de KB het initiatief heeft genomen voor de heruitgave. Het originele werk is maar op een paar plaatsen in Nederland bewaard gebleven en niet eens overal compleet.

In de heruitgave zijn niet alle originele teksten opgenomen, maar wel alle afbeeldingen. Honderd planten worden op ware grootte afgebeeld. Bij de planten staat ook een tekst van een hedendaagse plantenliefhebber.

Moois

"Het is belangrijk om te laten zien hoe mooi de Nederlandse flora is. Als wij denken aan een heel rijke flora denken wij vaak aan tropische gebieden, maar als je 28 delen kan vullen en er op een gegeven moment een punt achter moet zetten, laat dat zien dat Nederland ook best veel wilde flora heeft. We zouden wel mogen beseffen hoeveel moois er groeit in dit land."

Inmiddels laat de Flora Batava ook zien hoeveel planten er sinds 1800 zijn verdwenen, door industrialisatie, de ingebruikname van natuurgronden en schaalvergroting in de landbouw. Dertig planten komen hier inmiddels niet meer voor en een honderdvoud wordt met uitsterven bedreigd.