Crisis in top mensenrechtencollege, klokkenluiders moeten veld ruimen

• Siebe Sietsma en Ben Meindertsma

  onderzoeksredactie

Het College voor de Rechten van de Mens, het instituut dat oordeelt over discriminatieklachten, verkeert in een bestuurlijke crisis. Dat blijkt uit onderzoek van de gezamenlijke onderzoeksredactie van de NOS en Nieuwsuur. Vier van de acht collegeleden hebben bij het ministerie van Justitie melding gedaan van intimidatie, discriminatie en vriendjespolitiek door voorzitter Jacobine Geel. Hoewel het ministerie de klokkenluiders heeft beloofd hen te beschermen, moeten twee van hen gedwongen vertrekken.

De onderzoeksredactie sprak met betrokkenen en had inzage in vertrouwelijke documenten. Uit een brandbrief die het ondersteunend personeel twee maanden geleden stuurde, blijkt dat de bestuurscrisis al jaren speelt. Het college heeft niet langer "de slagkracht die het zou moeten hebben" en bevindt zich "in de gevarenzone". Door interne conflicten is het onduidelijk of er de komende maanden wel voldoende collegeleden zijn om te oordelen over discriminatieklachten van onder meer gedupeerden van de toeslagenaffaire.

De melders zijn ondervoorzitter Quirine Eijkman, voormalig advocate Britta Böhler en de juristen Mariam Chébti en Geneviève Lieuw. Minister Franc Weerwind voor Rechtsbescherming heeft een commissie ingesteld die, onder leiding van oud-minister Winnie Sorgdrager, onderzoek doet naar de melding van de vier collegeleden. De Tweede Kamer is nog niet geïnformeerd over de meldingen, de bestuurscrisis en het onderzoek.

Voorzitter Jacobine Geel zegt niet te kunnen reageren op de beschuldigingen omdat ze de onderliggende feiten niet kent, maar vertrouwen te hebben in de uitkomsten van het onderzoek. In een intern bericht schrijft ze aan het personeel eind februari dat ze "diep geraakt" en "geschokt" is door de melding van haar collega's.

Klokkenluiders benadeeld

Voor voorzitter Jacobine Geel zelf heeft de crisis vooralsnog geen gevolgen. Voor twee van de vier klokkenluiders, Chébti en Lieuw (twee leden met een migratieachtergrond die melding deden van discriminatie), zijn die er wel: zij hebben van de Raad van Advies te horen gekregen dat hun aanstelling vanwege de bestuurlijke crisis deze zomer niet wordt verlengd. Ze waren door Geel al voorgedragen voor een herbenoeming, maar die procedure werd door de Raad van Advies stopgezet nadat bekend was geworden dat er door collegeleden een melding was gedaan.

Volgens het ministerie genieten de melders bescherming op grond van de klokkenluiderswet, omdat het mogelijk gaat om een "maatschappelijke misstand". Chébti en Lieuw hebben minister Weerwind twee keer persoonlijk per brief gevraagd in te grijpen in de herbenoemingsprocedure. Maar de bewindsman wil dat niet, wat betekent dat Chébti en Lieuw hun baan kwijtraken.

Met deze handelwijze handelt de Raad van Advies in strijd met de wet, stelt VU-hoogleraar integriteit binnen organisaties Rob van Eijbergen. "Uiteindelijk gaat natuurlijk de rechter erover, maar dit is een benadeling van de mensen die de melding hebben gedaan." Volgens de wet mogen klokkenluiders geen nadeel ondervinden als gevolg van het feit dat ze hebben geklaagd.

Opvallend is dat in de brief van de Raad van Advies, waarin het besluit om afscheid te nemen van de collegeleden wordt toegelicht, met geen woord wordt gesproken over de melding die door de kritische collegeleden is gedaan. De leden moeten weg vanwege de "slechte verhoudingen en onderlinge meningsverschillen" in het college. Door hun vertrek ontstaat er volgens de Raad van Advies ruimte voor "nieuwe ideeën en inzichten".

"Uitdrukkelijk neemt de RvA met betrekking tot de 'schuldvraag' geen standpunt in", schrijft voorzitter Yolande Koster. Die was volgens betrokkenen echter wel op de hoogte dat het besluit van de Raad slechts de collegeleden raakt die zich kritisch hebben geuit.

Nationale Ombudsman

Uit de brief blijkt dat ook Reinier van Zutphen, de Nationale Ombudsman, Henk Naves, de voorzitter van de Raad voor de Rechtspraak, en voorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens Aleid Wolfsen - die vanwege hun functie lid zijn van de Raad van Advies - deze aanpak steunen. "Het zijn mensen die een belangrijke maatschappelijke functie hebben, en ervaren en goede juristen. Saillant dat zij met zo'n besluit komen en er niet alles aan doen om deze klokkenluiders te beschermen", aldus Van Eijbergen.

De Raad van Advies zegt in een reactie dat de raad niet weet wie de klokkenluiders zijn en dat er van benadeling dus geen sprake kan zijn. Volgens Van Eijbergen is dat geen excuus. "Dat is natuurlijk een beetje een kafkaëske redenering. Bij zo'n klein college mag je ervan uitgaan dat ze weten wie de melders zijn." Hij snapt niet waarom de Raad van Advies heeft besloten dat de collegeleden moeten vertrekken, zonder de uitkomst van het onderzoek af te wachten.

Toeslagenaffaire

De bestuurscrisis heeft grote gevolgen voor het functioneren van het instituut. Het College voor de Rechten van de Mens schrijft adviezen voor de overheid en doet als onafhankelijke instantie uitspraken in discriminatiezaken. Deze zittingen worden geleid door de collegeleden.

Volgens de wet moet het college minimaal uit negen collegeleden bestaan. Doordat de twee klokkenluiders moeten vertrekken, een derde klokkenluider zelf heeft besloten op te stappen, en er nog een lid is dat aan het einde van zijn tweede termijn is, zijn er nog maar vier leden over om zittingen te leiden en adviezen te schrijven.

In de brandbrief die het ondersteunende managementteam stuurde naar de collegeleden, het ministerie en de Raad van Advies, wordt een klemmend beroep gedaan op alle partijen om in te grijpen. "De gevolgen van deze bestuurlijke kwestie die al jaren voortsleept, zijn dusdanig indringend dat het vervullen van onze operationele rol als bureau in de gevarenzone komt", schrijft het managementteam. "Er is ons veel aan gelegen om een gezaghebbend nationaal mensenrechteninstituut overeind te houden waar medewerkers in een gezonde en veilige bedrijfscultuur kunnen werken."