Zwartendijk redde duizenden Joden maar werd berispt, Kamer wil onderscheiding
De gehele Tweede Kamer heeft een bijzonder verzoek gedaan aan premier Rutte en koning Willem-Alexander. In een open brief vragen alle Tweede Kamerfracties samen met Joodse organisaties om diplomaat Jan Zwartendijk (1896-1976) postuum te eren met de hoogste koninklijke onderscheiding.
De Nederlander redde in de Tweede Wereldoorlog vele Joden door ze in Litouwen te voorzien van een Nederlands visum. Daarmee gingen ze via de Sovjet-Unie naar Japan, vanwaar ze naar de Nederlandse Antillen of Suriname konden reizen, de enige delen van het Koninkrijk der Nederlanden die niet bezet waren. Zwartendijk werkte voor Philips in Litouwen en was daar plaatsvervangend consul.
In die rol schreef hij voor duizenden Joden een visum uit. Jarenlang dacht Zwartendijk dat door zijn daden slechts één iemand de Tweede Wereldoorlog had overleefd, het maakte hem neerslachtig. Maar uiteindelijk bleken het er duizenden te zijn.
Op de dag van zijn begrafenis kregen zijn nabestaanden een brief waaruit bleek dat niet slechts één persoon maar ruim 95 procent van de duizenden Joden die Zwartendijk hielp de oorlog hadden overleefd.
Het was het resultaat van een onderzoek naar mogelijke overlevenden waartoe zijn kinderen in de jaren zestig opdracht hadden gegeven aan het Simon Wiesenthal Center en het Holocaust Research Center.
Berispt in Nederland
Helemaal onopgemerkt bleven zijn heldendaden niet. In Israël draagt Zwartendijk de titel 'Rechtvaardige onder de volkeren', in Litouwen staat in de stad Kaunas een monument voor de diplomaat en in 2020 werd in Eindhoven een monument voor de oud-directeur van Philips onthuld.
Maar van die heldenverering was in het Nederland van na de oorlog allerminst sprake. De diplomaat werd door het ministerie van Buitenlandse Zaken na de oorlog zelfs berispt voor het "ten onrechte" verstrekken van visa. Hij had als consul niet gehandeld volgens de regels, was de opvatting.
Anno 2023 heeft Zwartendijk, behalve een excuus vijf jaar geleden aan de nabestaanden van de verzetsheld, nooit een Nederlandse onderscheiding gekregen voor zijn optreden in Litouwen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
"Zwartendijk verdient daarvoor erkenning, een standbeeld en een prominente plek in onze geschiedenisboeken. Pijnlijk genoeg gaf Nederland hem niets van dat alles", valt er in de open brief te lezen.
"Het was een bescheiden man en hij had zelf ook niet veel met publieke erkenning en koninklijke onderscheidingen, maar het heeft hem altijd zeer gestoken dat hij hiervoor een reprimande heeft gekregen", zegt initiatiefnemer van het verzoek en Kamerlid voor D66 Sjoerd Sjoerdsma in het NOS Radio 1 Journaal.
Vijf jaar geleden werd Sjoerdsma gegrepen door het verhaal van Zwartendijk toen hij het boek De rechtvaardigen las van schrijver Jan Brokken waarin het leven van de diplomaat is opgetekend.
Regeltje breken
Nu doen alle fracties in de Tweede Kamer en verschillende Joodse organisaties de oproep om Zwartendijk postuum het Grootkruis in de Orde van de Nederlandse Leeuw toe te kennen. Een bijzonder verzoek, aangezien koninklijke onderscheidingen nooit postuum worden toegekend.
"Hij brak de regels om duizenden te helpen, laten we hem dan eren door hier in Nederland een regel te breken", aldus Sjoerdsma.
