Wie krijgt Jaap Eden-trofee? Vernoemd naar vedette die zijn tijd ver vooruit was

Had hij 125 jaar later geleefd, dan was hij geheid een van de Nederlandse sportsterren geweest op sociale media als Instagram en TikTok. Waar Pim Mulier algemeen wordt beschouwd als grondlegger van de Nederlandse sport, staat Jaap Eden te boek als de eerste echte held van de vaderlandse sport.

Een vedette in alle facetten van zijn bestaan, een eigengereid idool dat zijn tijd meer dan een eeuw vooruit was.

Voetballer, wielrennen en schaatser ineen

De keuze voor Jacobus Johannes Eden (Groningen, 19 oktober 1873 - Haarlem, 2 februari 1925) als naamgever van de trofee die sinds 1972 toebehoort aan de Sportman en Sportvrouw van het Jaar, is de postume waardering voor een atleet die al in de tijd van de stoomtram van zich deed spreken. Binnen en buiten de arena.

Zijn kwaliteiten als eerst voetballer van HFC Haarlem en later internationaal vermaard schaatser en wielrenner stonden buiten kijf. Tegelijkertijd was Eden een man die het winnen van prijzen gepaard deed gaan met een levenswandel die de tongen vaak losmaakte.

Uitgerekend Mulier waarschuwde Eden in 1894 publiekelijk voor zijn uitbundige levensstijl, die in zijn optiek niet altijd strookte met het bestaan van een topsporter. Het was het jaar nadat de geboren Groninger zich achter het Amsterdamse Rijksmuseum vrijwel vanuit het niets had laten kronen tot wereldkampioen allround, als winnaar van het destijds zogeheten 'Meesterschap der Wereld'. Hij won de prijs in totaal drie keer.

"Jaap heeft goed getraind, doch leeft niet bedaard genoeg en heeft voortdurend een kolossale sigaar in zijn mond. Ook moet hij na september het wielrijden laten en een paar weken absolute rust nemen alvorens hij aan zijn 'wintercampagne' begint. Doet hij dat niet, dan zal Jaap binnen een jaar of drie in krachten gaan verminderen."

Kamermeisje

1894, dat is in de geschiedschrijving van de Nederlandse sport eerst en vooral het jaar waarin de drievoudig wereldkampioen in Hamar er uit naam van de liefde voor bedankte om Europees kampioen te worden. Op het Noorse natuurijs weigerde Eden te starten op de 500 meter, naar verluidt omdat hij gezegd zou hebben dat het te hard waaide. In werkelijkheid (zo gaat het verhaal dat simpelweg te mooi is om het waarheidsgehalte te achterhalen) had hij een verhouding met een kamermeisje van het plaatselijk vermaarde Victoria Hotel.

Deze Frederika Norseng, dochter van de Noorse schaatser Olaf Norseng, zou Eden op zijn hotelkamer hebben verleid en hem zodoende voor zowel de 500 als 10.000 meter uit competitie hebben gehouden. En dat terwijl de Nederlander op dat moment over gebrek aan vorm niets te klagen had. Eden bond na zijn amoureuze avontuur wel de ijzers onder op de vijf kilometer en reed meteen een wereldrecord dat liefst zeventien jaar stand zou houden.

De benen van Eden (als wielrenner tevens wereldkampioen sprint op de baan en tweevoudig nationaal kampioen op de weg) bleken uiteindelijk niet sterk genoeg om de weelde te kunnen dragen. Ofschoon hij in zijn hoogtijdagen het astronomische bedrag van 40.000 gulden per jaar zou hebben verdiend, eindigde hij berooid. De verlokkingen van het nachtleven in Parijs en later de drank bleken niet te weerstaan.

Geheel in de geest van de sportman Eden blijkt Nederland tijdens de jaarlijkse uitverkiezing van de Sportman en Sportvrouw van het Jaar een land van schaatsers en wielrenners. Ofschoon al sinds 1951 prijzen worden uitgereikt aan de beste sporters van het jaar, bestaat de Jaap Eden Trofee officieel pas sinds 1972.

Schenk en Smulders krijgen eerste Jaap Eden

Ard Schenk is de eerste sportman die een halve eeuw geleden het naar Eden vernoemde kleinood in ontvangst mocht nemen. Bij de vrouwen was turnster Ans van Gerwen de eerste ontvanger van het beeldje.

Wielrenners blijken bij de mannen de laatste vijf decennia de succesvolste atleten. Zij voeren de ranglijst van winnaars van de Jaap Eden Trofee aan, al moet volledigheidshalve vermeld dat veldrijden en baanwielrennen ook in die categorie vallen. In twaalf gevallen ging de prijs naar schaatsers.

Met vijf uitverkiezingen volgen vertegenwoordigers uit turnen en zwemmen op gepaste afstand. Vier keer viel een voetballer in de prijzen. Johan Cruijff (1973, 1974), Ruud Gullit (1987) en Arjen Robben (2014) zijn daarmee de enige teamsporters die ooit de individuele sporttrofee in ontvangst mochten nemen.

Drie keer viel een judoka de eer te beurt de Jaap Eden in ontvangst te mogen nemen, tweemaal werd een bokser en een autosporter uitverkoren. Max Verstappen is in de lange lijst van kampioenen de enige gemotoriseerde sporter die in de prijzen viel. Twee keer, zelfs.

Uit zowel shorttrack, tennis als windsurfen kwam één laureaat naar voren.

Meeste beelden voor Dijkstra en Van Moorsel

Bij de mannen hebben Ard Schenk en Epke Zonderland de meeste beelden in hun prijzenkast staan. De Apollo van het IJs en de Vliegende Dokter werden ieder vier keer uitgeroepen tot 's lands beste sportman. Pieter van den Hoogenband moet zich met 'slechts' drie Jaap Edenprijzen tevredenstellen.

Bij de vrouwen zijn er twee sporters met liefst zes uitverkiezingen: kunstschaatsster Sjoukje Dijkstra en wielrenster Leontien Zijlaard-van Moorsel. Zwemster Ada Kok en wielrenster Marianne Vos hebben ieder drie Jaap Edens in de kast staan.

Ook bij de vrouwen wordt de lijst na een halve eeuw aangevoerd door wielrensters, goed voor veertien uitverkiezingen. Negen keer won een zwemster, achtmaal viel een atlete in de prijzen. Met zes keer een hoofdprijs steekt het schaatsen daar welhaast schril bij af.

De lijst wordt gecompleteerd door turnen (driemaal), judo en tafeltennis (twee keer) en kunstrijden, paardensport, tennis, snowboarden en shorttrack met elk één Jaap Eden.

Ironisch genoeg waren dergelijke uitverkiezingen nooit aan Eden besteed. Hij overleed op 51-jarige leeftijd, nooddruftig en onvermogend. Eden betaalde de tol voor zijn roem. Toen al.