Afgelegen plek in Zuid-Afrika draagt bij aan baanbrekende heelal-wetenschap

• Elles van Gelder

  correspondent Afrika

Het klinkt bijna ondenkbaar: een megatelescoop die signalen kan opvangen van vlak na de oerknal die nu nog in het heelal zweven en die kan omzetten in foto's. Toch denken wetenschappers dat het straks mogelijk is: deze week werd het startsein gegeven voor de bouw van de grootste radiotelescoop ter wereld: de Square Kilometer Array, oftewel de SKA-telescoop.

De telescoop moet delen van het heelal in kaart gaat brengen die we nog nooit eerder hebben gezien. Het is een internationaal megaproject van twee miljard dollar, waarin ook Nederland investeert.

Er wordt op twee plekken aan de telescoop gebouwd, in het westen van Australië en in Zuid-Afrika. In dat laatste land wordt een al bestaande radiotelescoop van 63 schotels uitgebreid tot 197 schotels en in Australië komen ruim 130.000 antennes te staan op een plek waar ook al een voorloper staat. Alle metingen worden straks gebundeld.

Uiterst gevoelig

Tracey Cheetham, directeur infrastructuur voor de SKA in Zuid-Afrika, gaf deze week bij hoge uitzondering een rondleiding op de plek waar in Zuid-Afrika bijgebouwd gaat worden. Zelden is een bezoek mogelijk, omdat de MeerKAT-telescoop die er al staat uiterst gevoelig is.

Daarom staat de telescoop op een van de stilste plekken ter wereld, in de uitgestrekte woestijnregio Karoo, op een plek waar geen mobiel bereik is. Toch moeten alle telefoons uit en smartwatches af voordat we het terrein betreden. Want ook bluetooth kan de metingen verstoren.

"Deze telescoop luistert naar het heelal", zegt Cheetham, die in Zuid-Afrika verantwoordelijk is voor de bouw van de megatelescoop. "Alle sterren en sterrenstelsels zenden radiogolven uit, die worden opgevangen door de schotels en gedigitaliseerd. En daar kunnen we dan beelden van maken, een foto van de ruimte. En hoe meer schotels er straks bij staan, hoe meer pixels we als het ware kunnen opvangen."

De telescoop moet vijftig keer gevoeliger worden dan onze huidige telescopen en kan straks dan niet alleen scherpere foto's maken, maar ook verder kijken. "Zoals naar wat er gebeurd is na de oerknal toen we van donker naar licht gingen. Het is onvoorstelbaar, maar die radiogolven zijn nog steeds naar ons onderweg. Ook hopen we meer te leren over het ontstaan van sterren en sterrenstelsels."

Zuid-Afrika is gelukkig met het megaproject. Ten eerste levert het nu bouwcontracten op, voor wegen en voor gigantische glasvezelnetwerken, die worden aangelegd om alle data straks te gaan verwerken.

"Dit is niet alleen een groot wetenschappelijk project maar ook een gigantisch data-project," zegt Cheetham. "Alle informatie gaat straks van de schotels naar een gigantisch datacentrum in Kaapstad. Daarna gaat het naar supercomputers op verschillende andere plekken op de wereld. De glasvezelkabels die we neerleggen voor de SKA-telescoop kunnen twee keer rond onze aardbol."

Nobelprijzen

De informatie gaat straks ook naar een wetenschappelijk datacentrum in Nederland. Als partnerland hoopt Nederland zo op de voorste rij te zitten van baanbrekend onderzoek. "We hebben hier al de computers staan om de data van onze eigen radiotelescoop Lofar te verwerken", zegt Frank Nuijens, van Astron, het Nederlands instituut voor radioastronomie. Die gaan we uitbreiden om de SKA-data te verwerken."

Volgens Nuijens kan het wetenschappelijk onderzoek opleveren waarmee je Nobelprijzen kunt winnen. "Zoals de vraag wanneer het licht aanging in het heelal. Ook gaan we Einsteins algemene relativiteitstheorie uitdagen en onderzoek doen naar buitenaards leven."

Nobelprijzen

Voor de begin twintiger Richard Robyn is zo'n Nobelprijs nog een ver-van-mijn-bed-show, maar hij plukt wel al de voordelen van het initiatief. Hij werkt in een trainingscentrum bij het dorp Carnarvon, op 85 kilometer afstand van de telescoop. In dat trainingscentrum worden jonge Zuid-Afrikanen opgeleid tot elektricien, onmisbaar in het onderhoud van de telescoop.

Robyn staat te sleutelen in een klaslokaal en probeert een fout te vinden in een elektriciteitsbord. "Hier op het platteland is er amper werk", vertelt hij. "Ik krijg nu een kans om te leren en om mijn familie te onderhouden. Hopelijk kan ik bij de telescoop gaan werken, ik blijf graag dicht bij mijn dorp, maar anders kan ik mijn kennis elders gebruiken."

Wetenschappers verwachten dat de telescoop over vier jaar de eerste waarnemingen gaat opleveren die een toevoeging zijn aan de huidige kennis.