Graven gaan open, maar Spaanse dictatuur blijft een open wond

• Rop Zoutberg

  correspondent Spanje

Spanje gaat afrekenen met de open wond van het verleden onder dictator Francisco Franco. Afgelopen maand ging het parlement akkoord met een wet die vonnissen van politieke gevangenen schrapt. Massagraven worden geruimd en de verheerlijking van het militaire regime wordt verboden.

Eens in de zoveel tijd bindt Juan Mora bloemen aan de lange dennenboom bij de provinciale weg in Raboconejo, in het zuiden van Spanje. De datum weet hij exact: 18 maart 1937. De dag waarop opstandige troepen zijn opa Manuel op deze plek fusilleerden en begroeven. Acht andere mannen ondergingen hetzelfde lot.

"Pas toen ik twintig jaar was ontdekte ik dat mijn opa vlak bij huis in dat bos ligt", zegt Mora. "Tot dat moment dacht ik dat hij ver weg begraven lag. Het was tijdens de jaren van onderdrukking angstvallig verborgen gehouden."

En nu heeft hij maar een doel voor ogen. "Ik wil dat het lichaam wordt opgegraven, en wordt bijgezet in het graf van mijn oma. Dat is het enige dat mijn geweten steeds tegen me zegt. Dat mijn opa bij háár moet zijn. En dus niet in dit bos op de plek waar ze hem doodschoten."

Gaten in ons geheugen

Sánchez startte een langdurige procedure voor toestemming om de lichamen uit het collectieve graf te halen. Die is er nu, via de lokale groep Coordinadora Andaluza de Memoria Democrática zoekt hij naar financiering van de graafwerkzaamheden.

"We zitten met allemaal gaten in ons geheugen. Die gaten zijn bewust bij ons achtergelaten. Hoe kan het dat we de namen weten van zoveel beulen uit Nazi-Duitsland? Hier in Spanje weten we niets van de helpers van Franco", zegt een woordvoerster van de groep.

Toch lijkt er iets te veranderen. Een nieuwe wet moet het openmaken van de massagraven vergemakkelijken. Ook worden straatnaambordjes van de opstandige militairen vervangen en vonnissen van politieke tegenstanders geschrapt. Verheerlijking van Franco of zijn helpers is voortaan verboden.

Toen de wet er was, werd in Sevilla deze maand het graf geruimd van een van Franco's trouwste militairen. Deze generaal Queipo de Llano lag sinds zijn overlijden in de basiliek van de stad. Hij wordt verantwoordelijk gehouden voor de executie van 45.000 inwoners in en rond Sevilla.

Onder hen zijn vijf familieleden van Paqui Maqueda. Ze schreeuwde hun namen toen het busje van de begrafenisondernemer wegreed met de resten van Queipo.

"Ik móest erbij zijn toen die kist uit de kerk werd weggereden", vertelt Maqueda. "Aanvankelijk had ik nog enig respect voor de familieleden van Queipo, die daar ook voor de kerk stonden. Maar ze gingen ook nog applaudisseren toen hij naar buiten kwam. Ik ben toen die namen gaan schreeuwen. Het kwam diep uit mijn buik."

We bezoeken de begraafplaats San Fernando, waar lange tijd is gewerkt aan het ruimen van een massagraf waarin 1600 doodgeschoten mensen lagen, onder wie de familieleden van Maqueda. De botten zitten nu in transparante plastic kratten en wachten op identificatie, zodat ze kunnen worden teruggeven aan hun familieleden.

"Ze hebben lang geprobeerd om al die moorden toe te dekken", bromt Maqueda. "Lang is tegengehouden dat families op zoek gingen. Niemand heeft hun ooit verteld waar de graven waren. Het verdriet daarover wordt als kind aan je doorgegeven."