Blik op Van Goghs kopjes en vazen: 'Je ziet zijn ogen gaan'

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

Kopjes uit De Aardappeleters. De vaas van Zonnebloemen. Het gele bed uit zijn Slaapkamer. Jarenlang onderzocht kunsthistoricus Alexandra van Dongen van Museum Boijmans Van Beuningen voorwerpen die Vincent van Gogh afbeeldde. In een dit weekend geopende tentoonstelling in het Vincent Van GoghHuis in Zundert toont ze wat de objectkeuzes zeggen over het leven en de kunst van de schilder.

"Je gaat op een andere manier naar zijn werk kijken", legt ze uit. "Het wordt er heel tastbaar van. Ik had op een gegeven moment het gevoel dat ik over zijn schouder zat mee te kijken."

"Hij is altijd geïnteresseerd in vormen, materialen, kleuren. Dus je ziet hem kijken of iets een interessante vorm heeft en dan pakt hij dat."

Uit moeders keukenkast

Voor haar onderzoek bestudeerde Van Dongen bijna honderd schilderijen en tekeningen van Van Gogh. Wat de schilder afbeeldt, verandert per plek waar hij woont. "Je ziet de gedeelde materiële cultuur uit de directe omgeving van Vincent, waar hij op dat moment aan het werk was."

In Nuenen zijn het de eenvoudige boereninterieurs die hem aanspreken. "Daar zie je allemaal potten en pannen voorbijkomen die in de keuken van zijn eigen moeder moeten hebben gestaan. Dat is ook te staven met archeologische vondsten."

Van Dongen noemt als voorbeeld de koffiekopjes die op De Aardappeleters staan, Maastrichts keramiek. "Industrieel vervaardigd aardewerk, iedereen gebruikte dat. Het was niet alleen voor boeren, maar ook in gebruik bij de Van Goghs. Er zijn fragmenten van gevonden toen de riolering achter hun pastorie werd vervangen."

Baardmankruiken en kruithoorns

Nadat Van Gogh schilderles was gaan geven aan verzamelaar Antoon Hermans, beschikte hij ineens over interessante objecten uit diens collectie. "Dan duiken er wat meer bijzondere voorwerpen op die helemaal niet bij zijn moeder in de keuken staan. Antieke baardmankruiken of een raar voorwerp als een kruithoorn of sigarenhouder. Aanwijzingen dat als hij iets leuks zag, vroeg: 'Oh, mag ik dat gotische kannetje even lenen?'."

"Als je zijn hele oeuvre bekijkt, zie je dat hij bij bloemstillevens continu voorwerpen neemt die helemaal niet eens bedoeld zijn als vaas. Een likeurkannetje, een melkkan en een klein bloesemtakje in een jampot. Hij grijpt gewoon wat om hem heen is en dat gebruikt hij. Dat geeft een verrassend andere blik op zijn werk."

Als voorbeeld noemt Van Dongen het beroemde Zonnebloemen, waar Van Gogh geen vaas maar een vetpot gebruikte. "Die waren in elke Franse keuken te vinden, met runder- of ganzenvet om in te bakken."

Franse pan in Nuenen?

Zo kan niet alleen Van Goghs gedachtegang worden gereconstrueerd, ook zeggen de voorwerpen soms wat over het werk zelf. Op een schilderij waarvan gedacht werd dat Van Gogh het in Nuenen had geschilderd, ontdekte Van Dongen enkele jaren geleden een Franse casserole parisienne.

"Opeens gingen er allemaal kwartjes vallen", zegt Van Dongen. "Het is Frans aardewerk. De kans dat hij zo'n pan in Nuenen had gezien, is vele malen kleiner dan dat hij hem een jaar later bij zijn broer Theo in Montmartre zag." Later onderzoek naar het doek bevestigde die conclusie.

Voor Dichter bij Vincent spoorde Van Dongen verschillende voorwerpen op die Van Gogh daadwerkelijk gebruikte. Een koperen melkkan en een likeurflesje die bewaard werden door Van Goghs schoonzus Jo, een vaasje uit de familie Gachet. Door ze te vergelijken met de kunstwerken die Van Gogh ervan maakte, valt op hoe natuurgetrouw hij werkte.

"Hij verandert niks aan die voorwerpen. Hij zet ze met grove streken neer, maar toch precies in vorm en details. Als je het echte model ziet, dan denk je: 'verrek, ja, dat is heel precies thuis te brengen'."

Ze wijst op een majolicakan uit een stilleven. "Je ziet zijn ogen gaan. Die drie kraanvogels gaat hij niet zitten naschilderen, maar het wordt een impressie in bruine vlekken. En het kannetje heeft aan de onderkant reliëf alsof het een geweven mandje is. Dan begrijp je waarom hij daar in het schilderij zat te klodderen met verf. Hij wil gewoon blob-blob-blob dat patroon weergeven. Hij portretteert het karakter van die voorwerpen."

Afgelopen donderdag kwam een van de topstukken van de tentoonstelling aan: een vaasje van de familie Gachet, door Van Gogh vereeuwigd. "Het bloemstilleven hangt in het Musée d'Orsay, maar dit vaasje staat in depot, dus mochten wij het lenen."

Voor het de vitrine in ging, kon Van Dongen het even aanraken. "Geweldig als je dan even zo'n ding in je hand mag houden. Een van de echte rekwisieten van Vincent."