Corruptie: het tweede strijdtoneel van Oekraïne
In Brussel is vanavond het Oekraïense kandidaat-lidmaatschap van de EU goedgekeurd. De 27 lidstaten stemden in met het advies van de Europese Commissie om het door oorlog verscheurde land die status te geven. Aan dat advies was wel een belangrijke voorwaarde verbonden, zei commissievoorzitter Von der Leyen: de corruptiebestrijding in Oekraïne moet beter.
Al decennia kampt het land met belangenverstrengelingen en omkooppraktijken binnen de politiek, rechtspraak en economie - tot voor kort een belangrijke reden voor Nederland en een aantal andere EU-lidstaten om tegen versneld lidmaatschap voor Oekraïne te zijn.
Maidan-revolutie
Maar toch is er de afgelopen jaren veel veranderd in Oekraïne, stelt corruptieonderzoeker Oksana Huss, verbonden aan de universiteit van Bologna. "De Maidan-revolutie in 2014 was daarin een kantelpunt." Dodelijke confrontaties tussen demonstranten en binnenlandse veiligheidstropen leidden toen tot de afzetting van de pro-Russische president Viktor Janoekovytsj.
"Daarmee kwam een einde aan het meest kleptocratische (zelfverrijkende, red.) regime dat Oekraïne heeft gezien", stelt Huss. Oekraïners wilden niet alleen verdere toenadering tot de Europese Unie, maar ook een einde aan de diepgewortelde corruptie in het land. "Er werden voor het eerst oprechte hervormingen ingezet, zoals digitalisering van processen en transparantie van geldstromen."
Ook op de Corruption Perceptions Index van Transparency International doet Oekraïne het beter dan acht jaar geleden. Toch scoort het land met 32 punten nog altijd een stuk slechter dan de 27 EU-lidstaten:
Voordat de Maidan-revolutie die veranderingen in gang zette, werd er door een select clubje oligarchen veel geld verdiend in Oekraïne. "Vooral via publieke aanbestedingen, belastingtrucjes en het toe-eigenen van grondstoffen", vertelt Huss.
Om dat in te dammen, kwam er nieuwe regelgeving die geldstromen binnen de overheid inzichtelijk maakt. Ook het openbaren van de belangen van ambtenaren en hun familieleden (zoals landbezit en bedrijven), om verstrengelingen te voorkomen, heeft volgens Huss geholpen.
Opsporing
Daarnaast zijn er meerdere instanties opgezet die corruptie bestrijden, zoals een opsporingsdienst en een speciaal gerechtshof voor corruptiezaken. Een voordeel van toenadering tot de Europese Unie, zegt anti-corruptieactivist Halyna Tsjyzjyk: "Het is vanwege het associatieverdrag met de EU dat die rechtbank in het leven is geroepen."
Maar ook in het dagelijks leven was corruptie voor Oekraïners merkbaar, zoals bij de geboorteregistratie. "Daar waren tientallen instellingen bij betrokken, wat ruimte gaf voor corruptie", vertelt hoogleraar Comparative Governance Antoaneta Dimitrova van de Universiteit Leiden. Zoals onnodige extra kosten, maar ook bedrijven die nieuwe ouders tegen betaling door het traject loodsten.
Digitalisering
Vooral digitalisering heeft de laatste jaren een boel verbeterd, vertelt Huss. Zo kwam er een systeem genaamd eBaby voor de kinderregistraties, en ProZorro voor publieke aanbestedingen - om er een paar te noemen. Daarmee is er een stuk minder ruimte voor corruptie. "ProZorro is zelfs een van de meest transparante systemen ter wereld", zegt Dimitrova.
Tot slot is de sterkere betrokkenheid van het maatschappelijk middenveld volgens Huss een belangrijke factor. "Sinds het aantreden van Zelensky is er meer ruimte voor samenwerking tussen particuliere organisaties, zoals ngo's die strijden tegen corruptie, en de overheid."
Oligarchen en de rechterlijke macht
Maar verdwenen is de corruptie nog lang niet. "Men merkt er op straat minder van, maar hogerop is het nog altijd zichtbaar", stelt Dimitrova. "Banden tussen politieke partijen en oligarchen bijvoorbeeld. Bezitters van grote bedrijven hebben vaak familieleden in het parlement, of relaties met ministers die nauw betrokken worden bij hun bedrijf."
En dat is typisch iets waar Zelensky publiekelijk tegen strijdt. "De bevolking is klaar met politici die in 28 jaar tijd een land van omkoping, diefstal en misbruik van middelen hebben gecreëerd", zei de president in zijn inauguratietoespraak in 2019.
Toch loopt ook Zelensky nog altijd tegen systematische corruptie aan, vooral in de rechtspraak. Volgens de deskundigen zit daar momenteel het grootste knelpunt in het land. Veel rechters zijn nog aangesteld tijdens de presidentschappen van Janoekovytsj en Porosjenko. "Zij zijn gewend om instructies op te volgen van de presidentiële staf en oligarchen", zegt activist Tsjyzjyk. "Van mensen die geld geven."
Kandidaat-lidmaatschap
En juist kandidaat-lidmaatschap kan bij de aanpak helpen, lijkt de consensus. "Uit onderzoek blijkt dat in kandidaat-lidstaten de meest effectieve hervormingen plaatsvinden", stelt Huss. "Het is immers een voorwaarde voor daadwerkelijk lidmaatschap."
"De kandidaat-status is cruciaal hier", onderschrijft Tsjyzjyk. "Naast de symbolische waarde, zal het een belangrijk drukmiddel zijn om de hervormingen af te maken."
