Requiem van Theresienstadt eerbetoon aan Joodse gevangenen die 'geestelijk vrij bleven'

In 1943, midden in de Tweede Wereldoorlog, organiseerde Rafael Schächter een bijzonder concert in het nazi-concentratiekamp Theresiënstadt. De Tsjechoslowaakse dirigent en pianist van Joodse afkomst bracht 150 medegevangenen bij elkaar om samen het requiem van Verdi in te studeren en uit te voeren.

Schächter beschouwde het als een daad van verzet om in de mensonterende omstandigheden van het kamp de beroemde dodenmis ten gehore te brengen.

Zestien keer voerden Schächter en zijn koor het requiem uit. Bij het laatste concert op 23 juni 1944 waren ook vertegenwoordigers van het Rode Kruis, die het kamp kwamen inspecteren. Zij wisten niet dat meer dan de helft van Schächters oorspronkelijke koor toen al was gedeporteerd naar de vernietigingskampen.

Beurs van Berlage

Toen de Amerikaanse dirigent Murry Sidlin dit verhaal in de jaren 90 aantrof in een boek, was hij er zo door gegrepen, dat hij het concert-drama Requiem van Theresienstadt schreef. Vanavond wordt het voor het eerst onder zijn leiding in Nederland uitgevoerd in de Beurs van Berlage in Amsterdam.

In het Requiem van Theresienstadt wordt de muziek van Verdi afgewisseld met historische filmbeelden van het kamp, interviews met overlevenden en theatrale monologen. Het concert is sinds 2002 tientallen keren uitgevoerd in diverse landen.

"De boodschap van het concert is heel actueel", zegt Julie-Marthe Cohen, voorzitter van de stichting die het Requiem van Theresienstadt naar Nederland haalde. "Het laat zien dat je weliswaar fysiek in gevangenschap kunt leven, maar dat het mogelijk is om je geestelijke vrijheid te behouden. Dat je kracht en hoop kunt putten uit kunst. Het is een manier om je menselijke waardigheid te tonen onder onmenselijke omstandigheden."

Schächter had bij zijn deportatie in 1941 naar Theresienstadt diverse muziekstukken in zijn koffer meegenomen. 's Avonds kwam hij met andere musici in het kamp bijeen, om na een lange dag van zware dwangarbeid samen te zingen bij een oude piano.

In 1943 was volgens hem de tijd rijp om het veeleisende requiem van Verdi in te studeren. "En dat vergde ook moed", zegt Cohen, "want Verdi's dodenmis hadden de nazi's als een provocatie kunnen opvatten."

Een overlevende vertelde later dat het een enorme uitdaging was om bij de uitvoering pal tegenover de Duitsers te staan. "De muziek van Verdi is zeer krachtig en dreigend. We zongen wat we niet zo konden zeggen."

Met het Libera me (Verlos me) zongen ze om hun bevrijding, en in het Dies Irae (Dag van toorn) waren het voor de koorleden de nazi's die door God gestraft worden op de Dag des Oordeels.

Nazi-propaganda

De kampleiding maakte geen bezwaar. De nazi's gebruikten het requiem in hun propagandastrategie om Theresienstadt naar de buitenwereld te tonen als 'modelkamp', waar goed voor de gevangenen werd gezorgd. "We weten niet in hoeverre het koor zich ervan bewust was dat het onderdeel was van de Duitse misleiding", zegt Cohen. "Ze hoopten in ieder geval dat het Rode Kruis hun boodschap van verzet zou begrijpen."

Maar het Rode Kruis had niets in de gaten. Voordat de organisatie werd toegelaten tot het kamp, was een deel ervan opgeknapt en figureerden de Joodse gevangenen, onder wie veel intellectuelen, schrijvers, kunstenaars en musici, in een ideale schijnwereld, die in geen enkel opzicht leek op de werkelijkheid.

En de propaganda werkte. Het Rode Kruis rapporteerde dat het de Joden in Theresienstadt "aan niets ontbrak".

In deze video zie je wat voor kamp Theresienstadt was en hoe de nazi's het kamp gebruikten om de buitenwereld te misleiden

De meeste gevangenen uit Schächters koor zijn naar andere kampen gedeporteerd en vermoord. Schächter overleefde het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz, maar stierf tijdens een dodenmars.

"We hopen dat met dit concert Theresienstadt en wat daar tijdens de oorlog is gebeurd meer aandacht krijgt in Nederland", zegt Cohen. "Het kamp is hier niet zo bekend, maar er hebben ook 5000 Joden uit Nederland gevangen gezeten, van wie er 3000 de oorlog niet hebben overleefd."