IOC-professor: taboe-doorbrekende Biles was ‘een zegen’ voor de topsport
De laatste jaren komt steeds meer naar voren dat veel topsporters kampen met mentale problemen. In een serie van vier verhalen diept de NOS dit onderwerp verder uit. Vandaag deel 1 met wetenschapper Vincent Gouttebarge.
Het was een boodschap die de sportwereld schokte tijdens de Olympische Spelen van Tokio: de bekentenis van turnster Simone Biles dat ze kampte met ernstige mentale problemen. De openheid waarmee de Amerikaanse, in 2016 in Rio goed voor maar liefst vier olympische titels, ten overstaan van de gehele wereld een van de grootste taboes uit de sportwereld doorbrak, kwam voor Vincent Gouttebarge als een geschenk uit de hemel.
Als voorzitter van de werkgroep mentale gezondheid van het Internationaal Olympisch Comité (IOC) doet de medische wetenschapper wereldwijd aan voorlichting en preventie op het gebied van psychische klachten onder atleten. Met de 24-jarige Biles kreeg hij vorig jaar de best denkbare ambassadrice in de schoot geworpen. "Haar openheid is, op mijn vakgebied, als een kers op de taart."
Oorzaken
De oorzaken van de psychische klachten onder atleten zijn velerlei, zegt Gouttebarge. "Dat kan bijvoorbeeld iets als een zware blessure zijn. Wie daarvan buiten de club moet revalideren, valt automatisch buiten de dynamiek van het team."
"En vaak zijn er daarna enorme twijfels als een sporter terugkeert na zo'n kwetsuur: kan ik net zo goed worden als voorheen, word ik weer opgesteld, kom ik nog wel in aanmerking voor een nieuw contract? Dergelijke angst kan leiden tot depressieve klachten."
"Privéproblemen kunnen ook een issue zijn. Ziekte of dood zijn er soms debet aan zijn dat een atleet niet goed kan omgaan met stress. Ook in zulke gevallen geldt dat mentale problemen op de loer liggen."
De Fransman neemt bewust het woord 'depressie' niet in de mond. "Daarvan is pas sprake wanneer iemand over een periode van zes maanden of meer negatieve gevoelens en gedachten heeft. Een dergelijke psychische aandoening kan pas worden gediagnosticeerd na een klinisch interview van minimaal een uur. Dat is wezenlijk iets anders dan depressieve klachten."
Klachten herkennen én erkennen
Om mentale problemen in een vroegtijdig stadium te signaleren werkte Gouttebarge samen met 25 collega's mee aan de ontwikkeling van de Mental Health Toolkit, die een half jaar geleden door het IOC werd geïntroduceerd. Doelstelling: klachten van depressieve aard in een vroegtijdig stadium herkennen én erkennen, zowel bij atleten zelf als bij teamgenoten.
"Het is voor ons een zegen dat Simone Biles uitgerekend in Tokio de noodzaak van deze toolkit duidelijk heeft gemaakt", zegt Gouttebarge.
Ze heeft ondubbelzinnig duidelijk gemaakt dat deze problematiek bespreekbaar maken een teken van kracht is en niet van zwakte.
De Amerikaanse turnvedette kampte tijdens de Spelen met zogeheten twisties, een mentale blokkade als gevolg van stress en angst die ertoe leidde dat de ervaren gymnaste zowel ruimtelijk inzicht als controle over haar lichaam verloor. Wie erdoor wordt overvallen, is niet meer in staat om bewegingen waar jarenlang intensief op is getraind, correct uit te voeren.
"Ze heeft ondubbelzinnig duidelijk gemaakt dat deze problematiek bespreekbaar maken een teken van kracht is en niet van zwakte", stelt Gouttebarge.
Biles is ook zeker niet de enige atlete geweest die met grote mentale problemen kampt, zegt hij. "In het voetbal hebben we de zelfdodingen van bekende namen als Gary Speed en Robert Enke gezien. In Uruguay zijn in een half jaar tijd zelfs vier veel minder bekende voetballers geweest die zichzelf van het leven beroofden."
"Zelfs de grootste olympiër aller tijden, Michael Phelps, is zichzelf op mentaal vlak tegengekomen. De wereld wil dit soort problemen liever niet onder ogen zien, maar het is er wel degelijk."
Twee andere groepen die volgens onderzoek vaak met depressieve klachten kampen: vrouwelijke atleten die esthetische jurysporten beoefenen en sporters die gebonden zijn aan een bepaalde gewichtsklasse.
"Daar zien we aanzienlijk meer dan gebruikelijk een verstoord eetpatroon, met ziekten als boulimia en anorexia tot gevolg. Hier is het essentieel om in een vroeg stadium te focussen op klachten. Wacht je tot het tot een aandoening komt, dan ben je te laat."
"Vergeet daarnaast niet dat topatleten in het algemeen onder enorme druk staan", vervolgt hij. "De rol van sociale media is daarbij essentieel. Iedereen heeft een mening over je en niemand steekt die onder stoelen of banken. Als topsporter kun je wel zeggen dat je je daar volledig van afsluit, maar in de praktijk blijkt dat bijzonder moeilijk te realiseren. Met name negatieve aspecten sijpelen vaker door dan een atleet wil."
98% van de spelers moet na zijn voetbalcarrière een nieuwe baan of een andere uitdaging gaan zoeken.
Een andere oorzaak is dat veel topsporters, weet Gouttebarge, kampen met identiteitsproblemen. "Iemand die vijftien jaar professioneel atleet is en overal op handen wordt gedragen, komt er door alle aandacht vaak niet aan toe om zich als mens te ontwikkelen."
"Als de schijnwerpers doven, worden ze ineens geconfronteerd met een essentiële vraag: wie ben ik? Het antwoord daarop moeten ze vaak schuldig blijven. Hetzelfde geldt overigens voor de vraag wat ze de resterende dertig jaar van hun werkzame leven denken te gaan doen."
"Om het even op het voetbal te projecteren: in de media wordt het beeld gecreëerd dat iedere prof financieel onafhankelijk is. Maar 98% van de spelers moet na zijn voetbalcarrière een nieuwe baan of een andere uitdaging gaan zoeken. Ondertussen dient de hypotheek, die misschien wel heel erg hoog is, nog maandelijks te worden afgelost. Dat levert veel stress op."
Conservatieve voetbalwereld
Geen wereld bovendien zo conservatief als het voetbal, weet de 46-jarige oud-prof, die in Nederland nog uitkwam voor FC Volendam en FC Omniworld. "Wie daar openlijk praat over problemen en hoegenaamd zwakte toont, loopt het gevaar dat het vroeg of laat tegen hem wordt gebruikt. In de aanloop naar een wedstrijd moet je immers onoverwinnelijkheid uitstralen. Dus zwijgen spelers liever."
"Pas als iemands carrière erop zit, komen de verhalen naar buiten. Niet voor niets heeft de Spaanse voetbalinternational Andres Iniesta pas acht jaar na het WK van 2010 voor het eerst aangegeven dat hij in de aanloop van dat toernooi met depressieve klachten kampte."
De grootste oorzaak van mentale problemen zit evenwel meestal bij atleten zelf, is Gouttebarges stellige overtuiging. Hetzelfde karakter dat een atleet naar de wereldtop brengt, blijkt steeds vaker voedingsbodem voor psychische onbalans.
"Een topsporter is nooit tevreden. Morgen moet het altijd beter zijn dan vandaag. Succesvol zijn kan alleen worden bewerkstelligd door constant onder druk te staan. Wie tevreden is, kan zich niet dag in dag uit fysiek tot het uiterste pushen."
Topsport brengt de wereld heel veel moois, zegt Gouttebarge. "Maar uit holistisch perspectief gezien is het uitermate ongezond."