Eerste beeldje van geroofde Benin Bronzes na 124 jaar teruggegeven

• Liedeke Morssinkhof

  redacteur Buitenland

Zo'n 50 centimeter hoog is 'ie, met een snavel en een kam: het bronzen beeld van een haan. Vandaag was het beeldje het middelpunt van een speciale ceremonie op Jesus College, onderdeel van de Universiteit van Cambridge. Na meer dan honderd jaar in Engeland is de haan overgedragen aan een delegatie uit Nigeria. Daarmee is de eerste van de honderden Benin Bronzes in Groot-Brittannië onderweg naar huis.

De Benin Bronzes bestaan uit duizenden bronzen maskers, hoofden en reliëfs, afkomstig uit het Koninkrijk Benin, dat ligt in het huidige Nigeria. In 1897 namen Britse troepen ze mee na hun plundering van het koninklijk paleis. Via Groot-Brittannië kwamen ze in musea over de hele wereld terecht. De meeste, zo'n 900, zijn te vinden in het British Museum in Londen.

Symbool voor de omgang met Afrikaanse kunst

Al sinds de onafhankelijkheid in 1960 vraagt Nigeria om teruggave van de Benin Bronzes. Maar afgezien van de verkoop van een enkel beeld is daar weinig gehoor aan gegeven. Zo groeide de collectie de laatste jaren uit tot een symbool voor de omgang met kunst uit Afrika in westerse musea.

Want steeds vaker klinkt de vraag of die kunst daar wel hoort. Of het nou de Benin Bronzes zijn of andere kunstvoorwerpen met een Afrikaanse oorsprong: de meeste zijn niet vrijwillig afgegeven voor een plekje in een Europees of Amerikaans museum. Het was de Franse president Macron die in 2017 de discussie over omgang met Afrikaanse kunst naar een hoger plan tilde. Tijdens een toespraak in Burkina Faso verklaarde hij de teruggave van Afrikaanse kunst tot een topprioriteit.

Daarom werd er vandaag niet alleen in Groot-Brittannië Afrikaanse kunst overgedragen, in Frankrijk gebeurde iets vergelijkbaars. In Parijs bezocht Macron de tentoonstelling van 26 kunstvoorwerpen die binnenkort worden overgedragen aan de president van Benin. Ook dat land raakte in de negentiende eeuw kunstvoorwerpen kwijt en vraagt al jaren om teruggave.

Volgens Evelien Campfens, onderzoeker op het gebied van cultuur- en erfgoedrecht aan de Universiteit Leiden, is vooral de Britse stap om nu daadwerkelijk kunst terug te geven een spannende. "Het British Museum en de Britse regering varen een heel andere koers dan de Universiteit van Cambridge. Zij willen wel beter uitleggen hoe de Benin Bronzes in Groot-Brittannië terecht zijn gekomen, maar ze niet teruggeven. Nu Cambridge dat wel doet met de haan en andere musea vergelijkbare stappen hebben aangekondigd, vergroot dat de druk op het British Museum."

Ook in Nederland zijn Benin Bronzes. Het Museum van Wereldculturen, waar bijvoorbeeld het Rijksmuseum Volkenkunde en het Afrika Museum deel van uitmaken, onderzocht de eigen collectie en telde er 114. Wat daarmee gaat gebeuren is niet duidelijk. Demissionair minister Ingrid van Engelshoven (Cultuur, D66) stuurde in januari een plan naar de Tweede Kamer over het teruggeven van geroofde kunst. Het volgende kabinet moet daarover beslissen.

'Pro-actief onderzoek doen en regels opstellen'

Volgens Campfens kan Nederland daarbij iets leren van de stap die vandaag in Cambridge is gezet. "Doe als museum pro-actief onderzoek naar de herkomst van je collectie", is haar oproep. "Wacht niet af tot een land iets vraagt, maar weet gewoon zelf wat je in huis hebt."

Campfens pleit verder voor het bepalen van heldere rechtsregels, zodat duidelijk is wanneer een kunstwerk terug moet en wanneer niet. "En doe het vooral samen. Dat het Jesus College in Cambridge vandaag de bronzen haan kon en wilde teruggeven aan een Nigeriaanse delegatie, komt doordat beide partijen jarenlang op voet van gelijkwaardigheid met elkaar hebben samengewerkt."

Abba Isa Tijani, het hoofd van de Nigeriaanse commissie voor musea en monumenten, reageerde bij de ceremonie in Cambridge blij en trots. "We willen de Nigerianen laten zien wat van hen is. Zodat ze zich kunnen verbinden met een stuk van hun geschiedenis dat zo lang zo ver weg geweest is. Het is een eer om deel uit te maken van deze ceremonie waarin we het juiste hebben gedaan."