Illegale goudkoorts in Zuid-Afrika eist vele levens

• Elles van Gelder

  correspondent Afrika

Hoge werkloosheid zorgt in Zuid-Afrika voor een nieuwe goudkoorts. Al eeuwenlang wordt daar goud gewonnen, maar nu gaan er steeds meer mannen illegaal onder de grond. De afgelopen weken vielen er al vele doden bij verlaten mijnen, onder meer door vallende stenen en kogels.

Vanuit een diep donker gat zie je de lichten van hoofdlampen opdoemen. Mannen kreunen onder het gewicht van grote zakken stenen op hun rug. Sommigen zijn een week beneden geweest, anderen zelfs twee weken. Ze hopen dat, als ze de stenen straks verwerken, er goud in zit.

De mannen werken in een van de oudste goudmijnen van Zuid-Afrika, aan de rand van Johannesburg. Aan de oppervlakte is de mijngang groot en open, maar in de diepte moeten ze zich door spelonken heen worstelen. "We gaan soms wel vijfhonderd meter diep," vertelt een mijnwerker die bezweet de gang uitkomt.

Stad van goud

Johannesburg heeft als bijnaam Egoli, de stad van goud. De stad is alleen maar gebouwd omdat er in 1886 goud gevonden werd. Veel van de mijnen zijn voor commerciële mijnbouwbedrijven niet meer lucratief: ze hebben een groot deel van het goud al uit de grond gehaald en veel zit nu erg diep, waardoor het niet rendabel is om er nog te graven.

Maar de duizenden ongebruikte en verlaten mijnen bieden kansen aan wat ze in Zuid-Afrika zama zama's noemen, illegale mijnwerkers die op eigen houtje onder de grond gaan, op zoek naar restjes goud. Zama zama is Zulu voor 'pak een kans' of 'beproef je geluk.'

Elles van Gelder, correspondent Afrika, bezocht de mijnen en zag de zoektocht van de zama zama's naar het goud:

De illegale mijnbouw is al een oud fenomeen. Maar door de hoge werkloosheid, mede als gevolg van een ingestorte corona-economie, nemen de aantallen toe, zeggen diverse deskundigen die met de illegale mijnwerkers werken.

Een Zimbabwaanse mijnwerker, die liever anoniem wil blijven, vertelt zittend op een grote rots bij de mijningang dat hij iedere maand maar een paar dagen bovengronds is. De rest van de tijd brengt hij door in de duisternis. Hij verdient maar zo'n 175 tot 230 euro per maand. "Ik ben bang om dit werk te doen, maar ik heb geen keuze. Mijn vrouw en kind moeten eten."

Lijken op straat

Gevaarlijk is het wel. Regelmatig liggen er lijken in de buurt van illegale mijnen, ingepakt in plastic. Het gaat om mijnwerkers die onder de grond gestorven zijn, onder meer door vallende rotsen. "We durven ze niet naar de politie te brengen, omdat wat we doen illegaal is," vertelt de Zimbabwaan. "Alleen al in deze mijn tellen we wel tien doden per jaar."

Hoewel er ook Zuid-Afrikanen graven, komen veel mijnwerkers uit de buurlanden, Zimbabwe, Lesotho en Mozambique. Het gaat veelal om migranten zonder papieren. Hoeveel zama zama's er zijn, is moeilijk te zeggen. Een onderzoek van zes jaar geleden houdt het op ruim 30.000. Onder hen zijn ook mannen die in het verleden voor mijnbouwbedrijven werkten, maar hun baan zijn kwijtgeraakt.

Niet alleen in de mijngangen vallen doden, dat gebeurt ook bovengronds. Afgelopen week werden er nog zes mijnwerkers doodgeschoten toen een mijnbouwbedrijf samen met beveiligers en politieagenten zama zama's van hun terrein af probeerde te zetten. Een deel van de mijnwerkers graaft namelijk in actieve mijnen, of mijnen die nog wel een eigenaar hebben. Volgens de politie begonnen de mijnwerkers met schieten. Er loopt een onderzoek naar de zaak.

David van Wyk werkt bij de Bench Marks Foundation, een organisatie die onder meer opkomt voor de rechten van illegale mijnwerkers. Hij zegt dat het vaak niet de mijnwerkers zijn die wapens gebruiken, maar een laag boven hen, die hij 'syndicaten' noemt: bendes die de mijnen controleren en het goud van de zama zama's kopen. De mijnwerkers zouden hun ook huur moeten betalen om in 'hun' gangen te mogen graven.

'Er wordt bijna dagelijks geschoten'

De illegale mijnwerkers staan onderaan de ladder, schrijft ook onderzoeker Alan Martin van ENACT, een organisatie die onderzoek doet naar georganiseerde misdaad. Boven de zama zama's zit een heel web van onder meer illegale mijnbazen die het goud kopen, en van exporteurs die het goud het land uit smokkelen. Naar schatting vertegenwoordigt die handel een commerciële waarde van 800 miljoen euro en is het een van de grootste bronnen van illegaal goud op het Afrikaanse continent.

Die syndicaten vechten ook om territorium. Allemaal willen ze de gangen controleren met nog het meeste goud. Dat leidt tot geweld in het mijnstadje West Village, drie kwartier rijden van Johannesburg. "Dit was een mooi rustig dorp," vertelt Steven Ndlovu, die aan de rand woont, vlak bij de mijngangen. "Maar nu durf ik mijn kinderen hier niet meer te laten wonen. Er wordt bijna dagelijks geschoten."

De regering werkt aan nieuwe regels waarbij meer mijnwerkers een vergunning kunnen krijgen, als een soort freelancers. Van Wyk vindt dat een goed idee. "Iedere mijnwerker zorgt gemiddeld voor acht familieleden," vertelt hij. "Je hebt het dus over honderdduizenden mensen die van hen afhankelijk zijn voor hun eten en het betalen van schoolgeld."

Maar het vergunningensysteem zou dan alleen voor Zuid-Afrikanen gelden, niet voor de vele migranten. Die zullen dus naar beneden blijven gaan.