Gebrek aan Europees antwoord op migratiedruk leidt tot misstanden

• Robert Chesal en Kysia Hekster

Na vijf relatief rustige jaren proberen weer steeds meer migranten de Europese Unie te bereiken. Er vallen ook meer doden en er raken meer migranten vermist. Van zowel links als rechts is er kritiek op Brussel, dat er niet in zou slagen om een goedwerkend Europese migratiebeleid op poten te zetten. Bij gebrek aan steun van de EU gebruiken lidstaten aan de zuid- en oostgrens steeds hardere middelen om migranten af te schrikken.

Onderdeel van dat hardere optreden zijn de pushbacks, het letterlijk terugduwen van migranten de grens over, zonder dat zij de kans hebben gehad om asiel aan te vragen. Dat mag niet volgens het VN-Vluchtelingenverdrag, maar het gebeurt volop in EU-landen als Griekenland, Kroatië, Hongarije, Spanje en Polen.

Pushbacks zijn niet alleen strijdig met internationaal recht, maar ook gevaarlijk. Zoals correspondent Bram Vermeulen liet zien in een reportage vorig weekend vanuit Griekenland, waar hij tientallen Afghanen tegenkwam die naar eigen zeggen waren geslagen door agenten in het grensgebied. Volgens The Guardian zijn er 2000 doden gevallen onder migranten als gevolg van de pushbacks.

"Het gebeurt al heel lang, maar mijn indruk is wel dat het nu openlijker en systematischer gebeurt, bij daglicht ook," zegt Tineke Strik, Europarlementariër namens GroenLinks en rapporteur over pushbacks door de Europese grens- en kustwachtagentschap Frontex. "Het blijft onbestraft en dus denken landen dat ze het kunnen doen. Wij kunnen als EU niet geloofwaardig opereren als we dit zo door laten gaan."

De Europese Unie slaagt er niet in om de migratiedruk op de zuidelijke EU-landen evenredig over de rest van EU te verdelen. De andere lidstaten nemen weinig asielzoekers over, waardoor de zwaarste last terechtkomt bij de landen aan de Middellandse Zee. Ook al zijn de pushbacks illegaal, kijken de andere lidstaten de andere kant op, zegt Strik. "Ga vooral zo door, lijkt hun boodschap. Die blijven stil omdat ze geen zin hebben om dit probleem op te lossen."

Ook de Europese Commissie spreekt lidstaten niet aan over de pushbacks, ondanks een veelheid aan rapporten door de VN en landelijke waakhonden zoals de Griekse ombudsman, die vorig jaar ernstige tekortkomingen constateerde in de bescherming van de mensenrechten door de grenswacht. Na ontkenningen van Athene, gaat de commissie steeds over tot de orde van de dag, zegt Strik. "Ik vind dat de commissie zich niet achter de formele antwoorden van de Grieken kan blijven verschuilen."

Eurocommissaris Ylva Johansson gaat ervan uit dat landen de fundamentele rechten van migranten beschermen. "Vorig jaar hebben we in het nieuwe migratieplan voorgesteld dat alle lidstaten een onafhankelijk systeem opzetten om dit in de gaten te houden, om er zeker van te zijn dat dit soort dingen niet voorkomen. We hebben ook voorstellen gedaan om iedereen te registreren en die lidstaten te verplichten om dit soort vermeende pushbacks te onderzoeken."

Kritiek van rechts

Het gebrek aan goede samenwerking in de EU komt Brussel ook op kritiek te staan van de rechtse partijen in het Europarlement. Net als zijn linkse tegenhangers noemt VVD-Europarlementariër Malik Azmani de pushbacks "onacceptabel." Maar volgens hem komen ze voor omdat de EU migranten de grens laat bereiken. Hij pleit dan ook voor strengere afspraken.

De pushbacks "zijn een pervers effect van een migratiesysteem dat failliet en niet toekomstbestendig is," zei Azmani eerder deze week in het NOS Radio 1 Journaal. Brussel moet wat hem betreft regelen dat migranten opgevangen worden in hun eigen regio. "Als we vluchtelingen een plek willen bieden in Europa, kunnen we ze dan via legale weg laten komen en niet met behulp van mensensmokkelaars."

Andere afschrikmethodes

De Europese Unie werkt ondertussen aan fysieke en technologische middelen om potentiele asielzoekers af te schrikken. Volgens het persbureau AP stak Brussel sinds de migratiecrisis van 2015-16 al 3 miljard euro in de ontwikkeling van een hightech bewakingsnetwerk langs de zuidgrens. Het doel is om te voorkomen dat migranten de grens over kunnen steken en aanspraak maken op de asielprocedure. Een deel van de technologie wordt al ingezet in Griekenland, en de rest wordt nog getest in Hongarije en andere landen in het oosten van de EU.

Ook zet Griekenland geluidskanonnen in om migranten aan de Turkse zijde van de grens te weren, dat leidde binnen de Europese Unie tot verontruste reacties.

In Brussel blijft het stil

Volgens een ingewijde in de Brusselse diplomatie is er na de presentatie van het nieuwe migratiepact van de Europese Commissie, in september vorig jaar, op politiek niveau niet meer over gesproken. Het staat wel geagendeerd voor de komende top in juni, maar er is nog geen beweging zichtbaar.

Deze bron verwacht dat er in ieder geval tot na de Franse verkiezingen volgend jaar niets wezenlijks zal veranderen. "De EU is er na de migratiecrisis in 2015 niet in geslaagd tot gezamenlijk beleid te komen. De kans dat dat op korte termijn alsnog gaat gebeuren is heel klein. Het is wachten op de volgende migratiecrisis, terwijl intussen het politieke klimaat alleen maar verder verhard is," aldus de ingewijde.