Nederland benaderd om te investeren in miljoenen doses vaccin, zo liep het mis
"Dit is niet zoals bij de slager: het is niet, wie het eerst investeert, krijgt als eerste vaccins." Met die uitspraak van Eurocommissaris Stella Kyriakides begon de strijd tussen AstraZeneca en de Europese Commissie over de levering van coronavaccins. De EU was woedend dat het veel minder vaccins geleverd krijgt dan eerder beloofd, terwijl de Britten wel gewoon hun beloofde hoeveelheden kregen.
Wat Kyriakides er niet bij zei: Londen stond bij de spreekwoordelijke slager niet alleen eerder in de rij, maar was ook bereid om de portemonnee te trekken en flinke bedragen neer te leggen nog voor duidelijk was of de slager überhaupt vlees zou hebben. En Nederland had in april en mei vorig jaar de kans om naast de Britten te gaan staan.
Oxford zoekt partners voor vaccinproductie
Halix in Leiden is niet veel meer dan een gebouw als de coronacrisis uitbreekt. Het bedrijf is splinternieuw, het gebouw net opgeleverd. Het is hypermodern en geschikt om relatief snel grote hoeveelheden vaccin te maken, maar staat voorlopig nog leeg. Ideaal voor de Universiteit van Oxford dat februari vorig jaar partners zoekt om het eigen coronavaccin te produceren. Dat is het vaccin dat later door farmaceut AstraZeneca zou worden overgenomen.
In eerste instantie is er in Oxford nauwelijks geld beschikbaar. Zo'n 400.000 pond kunnen de Britten uitgeven, te weinig om Halix daadwerkelijk te betalen. Maar alle betrokken partijen verwachtten dat het geld uiteindelijk wel zou komen. De coronacrisis trok over de wereld en vaccins waren volgens velen de enige realistische oplossing. Investeringen in die industrie konden niet uitblijven.
In het Verenigd Koninkrijk gaan voor de Oxford-universiteit vanaf begin april inderdaad alle deuren open. De Britse regering is dan al bezig met de oprichting van een vaccinatietaskforce. Topmensen uit de farmaceutische industrie worden ingehuurd om bedrijven met flinke subsidies en politieke druk zover te krijgen dat ze gaan samenwerken.
Investering van tientallen miljoenen
Eind april investeert het Verenigd Koninkrijk zo'n 75 miljoen euro in het ontwikkelen en produceren van het Oxford-vaccin, volgens de bronnen die de NOS sprak zou daarvan zo'n 25 miljoen naar Halix gaan. Met dat Britse geld kan Halix onder meer de apparatuur aanschaffen om in een 200-litervat vaccins te produceren. Maar Oxford wil meer, het wil in 1000-liter vaten verder, om echt grote hoeveelheden vaccin te kunnen maken.
Daarvoor is nog een investering nodig, van zo'n 10 miljoen euro. De onderzoekers in Oxford verwachten niet dat dat geld ook uit Londen zal komen. De Britse regering wil dat de grootschalige productie van vaccins op het Britse eiland zelf plaatsvindt en investeert daarom half mei in het bedrijf Oxford Biomedica. Voor de productie bij Halix in Leiden richten de wetenschappers hun ogen daarom op de Nederlandse overheid.
Omtzigt informeert Rutte
Eén van de betrokken wetenschappers komt via via uit bij CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt. Op 28 april zit Omtzigt bij premier Rutte in het Torentje. Hij legt Rutte de concrete vraag van Oxford University voor om die 10 miljoen euro te investeren.
Het schriftelijke verzoek dat een dag later aan Rutte wordt gestuurd, is deels door de NOS ingezien. Daarin staat dat de kans weliswaar aanwezig is dat het vaccin nooit succesvol zal worden, maar dat de voortekenen tot dan toe zeer gunstig zijn.
Verder is de brief een vrij exacte voorspelling van de toekomst waarin we nu zitten. "Er zal waarschijnlijk een enorme vraag zijn naar vaccins als ze succesvol door de testen komen. Hoogstwaarschijnlijk zullen de hoeveelheden beschikbare vaccins dan enige maanden beperkt zijn. Om grote vertragingen te voorkomen, moet de productiecapaciteit nu opgeschroefd worden." In de brief wordt aangeraden om te bellen met Halix-directeur Alex Huybens.
Deal met AstraZeneca
Twee dagen na het gesprek tussen Rutte en Omtzigt in het Torentje maken AstraZeneca en Oxford University bekend dat ze gaan samenwerken om het vaccin wereldwijd beschikbaar te maken. Volgens betrokkenen wordt investeren daardoor tegelijkertijd ingewikkelder, maar ook aantrekkelijker. Ingewikkelder omdat er meer kapers op de kust zijn, aantrekkelijker omdat een grote internationale farmaceut z'n naam aan het vaccin verbindt.
Begin mei spreken Nederlandse ambtenaren met vaccin-maker Halix. Ze vragen het bedrijf om met een concreet plan te komen waarin staat wat ze met het geld gaan doen.
Dat plan komt nooit. In antwoorden op eerdere Kamervragen zegt het ministerie van Algemene Zaken dat Halix al snel te kennen gaf dat een investering "niet meer aan de orde was". De deal met AstraZeneca heeft daar wellicht alles mee te maken. Bij Halix schatte men waarschijnlijk in dat de farmaceut de noodzakelijke investeringen wel zou doen.
Nederland belde met verkeerde
Toch zeggen betrokkenen dat Nederland ook op dat moment nog had kunnen investeren. De contracten tussen AstraZeneca en Oxford waren nog niet afgerond en de productieruimte bij Halix was nog beschikbaar. Het ministerie van Volksgezondheid richtte zich alleen op de verkeerde speler. Uiteindelijk ging niet Halix over deze investering, maar Oxford University, de partij namens wie Pieter Omtzigt in het Torentje zat. Geen ambtenaar heeft ooit met de Oxford-wetenschappers zelf gebeld, de instructie in de brief om Halix te bellen is gevolgd.
De investering van 10 miljoen euro had Nederland nog niet automatisch toegang gegeven tot de in Leiden geproduceerde vaccins, maar Nederland had na zo'n investering wel op de eerste rij gestaan om de productieruimte ook voor de eerste jaren te reserveren. Een investering en reservering gaan in de farmaceutische industrie vaak samen. Daarbij had Nederland de eis kunnen stellen dat de vaccins in eerste instantie voor eigen gebruik zouden zijn. Inmiddels worden er bij Halix volgens de Europese Commissie iedere maand zo'n 6 miljoen doses vaccin gemaakt, genoeg om 3 miljoen mensen mee te vaccineren.
Dat Nederland hier een kans miste, wordt nu in de praktijk bewezen. Het Verenigd Koninkrijk exporteerde nog geen enkel vaccin naar het Europese vasteland. De Britten investeerden dus al vroeg in Halix en bedongen daar waarschijnlijk dat ze recht hadden op een deel van de geproduceerde vaccins.
Britten bedongen voorrang
Twee weken na het Torentjesoverleg tussen Omtzigt en Rutte staken de Britten ook nog eens miljoenen in bedrijf Oxford Biomedica. Daarbij bedong de Britse regering een voorrangspositie op de levering van vaccins die uit die fabriek zouden komen. Een soortgelijke investering had Nederland bij Halix kunnen doen.
Halix wordt in de Europese pers ondertussen "de mystery factory" genoemd. Niemand weet hoeveel vaccins er de afgelopen maanden precies zijn gemaakt, maar volgens bronnen van de NOS moeten het er zo'n 15 miljoen zijn. Nog minder bekend is waar ze naartoe zijn gegaan. In Brussel gingen eerder deze maand geruchten dat er binnen miljoenen vaccins opgeslagen lagen en de Brusselse vrees was dat die naar het VK zouden gaan.
Wel is zeker dat de Britten een aanspraak hadden op de productie uit de fabriek. AstraZeneca-topman Soriot zei daarover in februari in het Europees Parlement: "Toen wij het Oxford-vaccin overnamen, erfden we een aantal contracten. De Britse regering had geïnvesteerd in productie in het VK, maar ook bij onze partner in Nederland."
De Europese Unie is het met die uitspraak oneens, waardoor Halix inmiddels onderdeel is geworden van een ingewikkeld steekspel tussen AstraZeneca, de EU en het Verenigd Koninkrijk. Dat steekspel was wellicht nooit zo ingewikkeld geworden als Nederland wel had geïnvesteerd.
Op zoek naar productiecapaciteit
Minister De Jonge richtte begin juni 2020, een maand na de gesprekken met Halix, de "inclusieve vaccin-alliantie" op. Samen met Duitsland, Frankrijk en Italië sloot Nederland al snel daarna een overeenkomst met AstraZeneca over de levering van vaccins.
De Jonge zei vorige maand in de Volkskrant dat hij destijds zag hoe de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk al productiefaciliteiten in Europa reserveerden. "Hadden wij dat ook gedaan, dan hadden we mogelijk eerder meer vaccins gehad. We hebben onvoldoende op ons netvlies gehad dat wij ons steviger met de productiecapaciteit hadden moeten bemoeien."
De Jonge stelde vorige maand ook een speciaal gezant aan die alsnog op zoek moest gaan naar productiecapaciteit in Nederland. Die concludeerde dat die productiecapaciteit op korte termijn niet op te schroeven is.
