Zuid-Afrika vreest 'tsunami' van besmettingen bij uitblijvende massale vaccinaties

• Elles van Gelder

  correspondent Afrika

"In die straat zijn de afgelopen twee weken zes mensen overleden aan corona." Huisarts Diveshni Govender wijst naar de hoek van de straat Saffron Hill, een kronkelige weg met middenklassehuizen in de Zuid-Afrikaanse stad Durban in KwaZulu-Natal.

Govender is sinds vier jaar huisarts in Havenside, een kleine buurt waar iedereen elkaar kent. In het buurthuis waar doorgaans bruiloften worden gehouden, heeft ze een kleine coronakliniek ingericht om de volle ziekenhuizen te ontlasten. Vandaag liggen er acht coronapatiënten aan de zuurstof, onder wie een meisje van vier jaar oud.

Langzaam uit tweede golf

Zuid-Afrika komt langzaam uit de tweede coronagolf, die genadeloos heeft toegeslagen. Er waren veel meer besmettingen en sterfgevallen dan in de eerste golf. De teller staat officieel op ruim 4400 doden, maar de oversterfte van de afgelopen negen maanden is 110.000, wat betekent dat veel coronaslachtoffers niet zijn geteld. Alleen al de afgelopen twee maanden zijn er 22.000 mensen overleden in Zuid-Afrika - evenveel als in de acht maanden daarvoor.

Deze tweede golf wordt gedreven door de Zuid-Afrikaanse coronavariant met de naam 501Y.V2. De mutatie werd ontdekt in Durban door Tulio de Oliveira, een Braziliaan die voor Krisp werkt, een onderzoeksinstituut dat aan sequencing doet. Dat betekent dat hij de genetische code van positieve testmonsters in kaart brengt.

Hij pikte de variant op nadat hij in november vorig jaar bezorgde telefoontjes kreeg uit een ziekenhuis in Nelson Mandela Bay, een stad in de aangrenzende provincie Oostkaap. Daar zagen ze in korte tijd veel besmettingen. Bovendien kwam de tweede golf veel sneller dan verwacht.

Het onderzoek naar de Zuid-Afrikaanse variant gaat koortsachtig door:

Er waren al verschillende varianten van het virus in Zuid-Afrika, maar de mutatie die hij toen zag, was anders en baarde hem zorgen. De Oliveira waarschuwde een werkgroep van de Wereldgezondheidsorganisatie waar collega's van over de hele wereld in zitten. Ook zij gingen zoeken naar een mutatie in het spike-eiwit. Door zijn tip werd zo ook de Britse variant ontdekt.

Het onderzoek gaat onverminderd door. 90 procent van de besmettingen in Zuid-Afrika wordt inmiddels veroorzaakt door de meer besmettelijke variant. Het instituut werkt ook hard om te helpen de varianten in buurlanden in kaart te brengen. Ze zijn er al achter gekomen dat de mutatie in het zuiden van Mozambique domineert. Dat hij ook rondwaart in andere buurlanden, is onvermijdelijk. Vooral rond de feestdagen is er veel gereisd door arbeidsmigranten tussen de verschillende landen.

Oude antistoffen werken niet goed

Een paar verdiepingen hoger in het gebouw waar De Oliveira's onderzoeksinstituut zit, zijn collega-wetenschappers van het Africa Health Research Institute erin geslaagd om het gemuteerde virus te kweken, zodat ze er verdere proeven mee kunnen doen. De 32-jarige laborant Sandile Cele zit in een hermetisch afgesloten ruimte in een beschermend pak en werkt met het levende virus. Hij ontdekte hoe hij de variant kon laten groeien met cellen van mensen en apen.

Nu onderzoeken ze twee belangrijke dingen: of mensen die het coronavirus hebben gehad beschermd zijn tegen de mutatie en hoe effectief ontwikkelde vaccins zijn.

De eerste resultaten uit dit lab laten zien dat antistoffen van het 'oude' virus niet goed werken tegen de nieuwe variant, wat betekent dat je opnieuw besmet kan raken. En dat vaccins werken, maar minder effectief zijn. In dat opzicht lijkt de Zuid-Afrikaanse mutatie sterker dan de Britse variant, die beter getackeld wordt door de vaccins. Maar er is nog veel meer onderzoek nodig.

"En het verandert niets aan wat er moet gebeuren, en dat is vaccineren", zegt Alex Sigal, de viroloog die de onderzoeken voor het Africa Health Research Institute leidt. Collega De Oliveira is bang dat arme landen achterblijven en het virus alleen maar slimmer wordt. Op het grootste deel van het Afrikaanse continent is nog geen prik gezet. Alleen op de eilandengroep Seychellen zijn ze begonnen met op grote schaal inwoners te vaccineren.

Zuid-Afrika heeft gisteren de eerste miljoen vaccins ontvangen. De eerste prik wordt ergens in de komende twee weken gezet. Er is veel kritiek dat het allemaal te traag gaat. Huisarts Govender houdt haar hart vast. "Ik ben bang voor de derde golf die ons nog veel harder kan raken. Als we niet snel massaal gaan vaccineren, krijgen we een tsunami."