'Nieuwe puzzel' door leveringsproblemen vaccin, ligt sleutel bij tweede prik?

• Carmen Dorlo

  redacteur Online

Een flinke tegenvaller voor de Europese Unie, maar ook voor Nederland. Gisteravond werd bekend dat Nederland minder vaccins krijgt van farmaceut AstraZeneca: niet de geplande 2,3 miljoen, maar 920.000 vaccins. De farmaceut schroeft de leveringen aan de EU met 60 procent terug vanwege productieproblemen. "Hoe je dit ook gaat regelen, je moet de vaccinatiepuzzel opnieuw gaan leggen", zegt Ben van der Zeijst, emeritus hoogleraar vaccins, voormalig directeur van het Nederlandse Vaccin Instituut en voormalig hoofd Vaccins van het RIVM.

Volgens de planning zou meer dan de helft van de vaccinaties in het eerste kwartaal door AstraZeneca worden geleverd, zegt Van der Zeijst. "De bedoeling was dat met dit vaccin echt heel veel mensen gevaccineerd zouden worden."

Nederland verwachtte (via de EU) miljoenen vaccins van AstraZeneca - dat worden er dus minder:

Het uitvallen van leveringen gaat waarschijnlijk tot uitstel leiden voor sommige groepen. Vooral de inentingen van de thuiswonende 60-plussers, mensen tussen 18 en 60 jaar met medische indicatie, wijkverpleging en WMO-personeel. En later eventueel ook de rest van de mensen tussen de 18 en 60 jaar.

Uitstel tweede prik?

Een mogelijke oplossing voor de vertraging is om de tweede vaccinatie verder uit te stellen, zegt Van der Zeijst. Zo kunnen meer mensen de eerste prik krijgen. Het uitstellen van de tweede prik lijkt bij het AstraZeneca-vaccin geen probleem, zegt Van der Zeijst. "Het blijkt dat hoe langer je de tweede prik bij AstraZeneca uitstelt, des te beter die werkt. Dat gaat waarschijnlijk het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) vrijdag bij de goedkeuring van het vaccin ook vertellen."

Van der Zeijst legt uit: door de eerste prik worden antilichamen gecreëerd die een tijdelijke immuniteit kunnen veroorzaken voor de tweede prik. Daardoor kan die prik minder effectief worden. Er is dus een lange(re) periode tussen de twee prikken nodig.

Dit was de vaccinatiestrategie voordat het nieuws over AstraZeneca bekend was geworden. De blauwe kleur is het AstraZeneca-vaccin:

Volgens Van der Zeijst is de effectiviteit van het AstraZeneca-vaccin hoogstwaarschijnlijk 73 procent. De tweede prik voegt daar niet veel effectiviteit aan toe, zegt hij naar aanleiding van een onderzoeksrapport van het Britse geneesmiddelenbureau MHRA. "Rond de 10 procent, zoiets." Nu is het plan dat er 12 weken zitten tussen prik 1 en prik 2. "Zo hebben ze dat in Groot-Brittannië ook gedaan. Maar dat kan dus makkelijk bijvoorbeeld 24 weken worden." Daar is meer onderzoek naar nodig, zegt hij.

Het is volgens de emeritus hoogleraar überhaupt de vraag of de tweede prik wel nodig is bij het AstraZeneca-vaccin. In het Verenigd Koninkrijk wordt daar volgens hem al onderzoek naar gedaan. Farmaceut Janssen heeft ook onderzoek gedaan naar een vaccinatietraject met maar één prik, zegt hij. Als er gekozen wordt voor maar één vaccinatie, is er ook een andere legpuzzel nodig, maar wel een kortere.

Hoogleraar immunologie Marjolein van Egmond, die de AstraZeneca-data nog niet heeft ingezien, heeft haar twijfels over Van der Zeijsts voorstel. Volgens haar is een tweede prik doorgaans wel echt nodig om een goede afweerreactie te krijgen, vooral omdat de bescherming tegen het virus dan beter en sterker wordt. "We hebben die data natuurlijk nog niet voor de coronavaccins, maar het is zeer waarschijnlijk dat je bij twee prikken ook langer beschermd bent."

Ook veel virologen zijn tegen het uitstellen of afschaffen van de tweede prik, zegt Van Egmond. "Virologen zijn bang dat met één prik mensen maar gedeeltelijk beschermd zijn en het virus niet goed wordt bestreden. Hierdoor zouden nieuwe varianten van het virus kunnen ontstaan die resistent worden tegen het vaccin."

Productieproces

Er is hoe dan ook een oplossing nodig voor de vertraging die nu ontstaat bij AstraZeneca, waar het productieproces de reden voor is. AstraZeneca heeft ervoor gekozen om over de hele wereld productiefaciliteiten te hebben. Op één plek hebben ze de productie van het vaccin getest, en nu blijkt dat de productie daar toch anders verloopt dan in de fabriek in België die de productie voor de Europese Unie moet leveren.

"Niet alle fabrieken van de farmaceut zijn hetzelfde. Zie het als wijn maken: dat de druif bij verschillende wijnboeren hetzelfde is, wil niet zeggen dat de wijn hetzelfde smaakt. Andere processen hebben invloed op de uitkomst. Zo is de tank waarin het vaccin wordt geproduceerd bijvoorbeeld niet overal even groot, en daardoor kan de opbrengst tegenvallen", zegt Van der Zeijst.

Daar is de EU dan ook niet blij mee:

Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) gaat komende week in gesprek met AstraZeneca over de vaccinleveringen in het eerste kwartaal. "We (de EU, red.) zijn hierover nog met hen in gesprek." Het ministerie kan wel zeggen dat de vaccinatieplanning mogelijk door de vertraging in de levering van het vaccin moet worden aangepast.