Zuid-Afrika is een testland voor coronavaccins, maar eigen bevolking wacht op prik

• Elles van Gelder

  correspondent Afrika

Zuid-Afrika speelt een grote rol in de laatste klinische fase van verschillende coronavaccins. Drie coronavaccins die nog in ontwikkeling zijn worden in het land getest op proefpersonen, maar wanneer wordt de rest van de bevolking geprikt? Een startdatum ontbreekt, terwijl sommige Westerse landen al zijn begonnen.

Op plastic stoelen zitten Zuid-Afrikanen buiten te wachten bij een kleine kliniek in de township Philippi in Kaapstad. Ze zijn 29 dagen eerder geïnjecteerd met het Janssen-vaccin, dat farmaceut Johnson & Johnson bij dochterbedrijf Janssen in Leiden ontwikkelt, of met een placebo - een injectie zonder werkzame bestanddelen. Dit is hun eerste check.

Een van de proefpersonen is de twintiger Sinaya Songelwa. Hij tilt een oranje plastic stoel met zich mee van ruimte naar ruimte. Dat is verplicht, zodat niet iedereen op dezelfde stoel gaat zitten met het oog op het besmettingsrisico. In de ene ruimte wordt Songelwa's temperatuur gecheckt en in de volgende ruimte wordt bloed geprikt dat wordt getest op antistoffen.

Tweede golf

Zuid-Afrika zit volop in de tweede golf. Het land met een kleine 58 miljoen inwoners telt nu ruim 26.500 coronadoden. Ze hopen hier dat het Janssen-vaccin de eindstreep haalt. De vaccins van Pfizer en Moderna zijn niet ideaal voor arme landen. Het is een logistieke nachtmerrie dat ze onder extreem lage temperaturen bewaard moeten worden.

Aan het vaccin van Janssen zitten potentieel grote voordelen, al helemaal voor ontwikkelingslanden: er wordt onderzocht of één injectie immuniteit geeft, het vaccin is goedkoper en vooral: drie maanden houdbaar in de koelkast. De uitkomst van de test is dus voor hen persoonlijk van belang.

"Ik doe mee omdat ik niet alleen Zuid-Afrika wil helpen, maar de hele wereld," zegt Songelwa. "Ik hoorde de oproep op het nieuws en dacht 'waarom niet?'." Songelwa is werkloos. Dat hij zo'n 20 euro vergoeding per bezoek krijgt, helpt ook. "Maar dat was niet de voornaamste reden." Wel weet hij al wat hij vandaag gaat kopen met de voucher die hij krijgt: zes kilo kip voor zijn moeder, want haar koelkast is leeg.

Ook in andere landen loopt de derde en laatste klinische fase van het Janssen-vaccin, waar in totaal tienduizenden mensen aan meedoen. De testfase in Zuid-Afrika wordt geleid door twee Zuid-Afrikaanse wetenschappers. Een van hen is Linda-Gail Bekker, hoogleraar geneeskunde en directeur van het Desmond Tutu HIV Centrum.

Ze vindt het belangrijk dat Zuid-Afrika testland is. "Dat geeft ons ook informatie over hoe het vaccin in ons land werkt. Genen kunnen een rol spelen, of het grote aantal mensen dat hier hiv-positief is. Mochten we het hier in de toekomst kunnen uitrollen, dan geeft het ons belangrijke informatie over hoe het werkt."

Afrikaanse landen achteraan de rij

Naast het Janssen-vaccin worden ook het AstraZeneca- en het Novavax-vaccin in het land getest. Zuid-Afrikanen spelen dus een cruciale rol in het gevecht tegen covid-19. "Maar als ik op de wereldkaart kijk naar wie toegang heeft tot vaccins voor de hele bevolking, dan word ik daar erg moedeloos van," zegt Bekker. "Afrika lijkt vergeten."

"Westerse landen hebben vooraf al heel veel ingekocht, genoeg om hun bevolking meerdere keren te kunnen vaccineren, maar dat kan een land als Zuid-Afrika niet. Daar hebben we de financiële middelen niet voor", zegt Bekker. Zuid-Afrika kan niet een scala aan vaccins inkopen en wachten tot ze zijn goedgekeurd, zegt ook epidemioloog Salim Abdool Karim, die de regering adviseert. "We moeten wachten op het juiste vaccin, en secuur kiezen wat het beste voor ons is."

Het aantal vaccins dat ingekocht is, per inwoner. Covax, een initiatief van onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie om coronavaccins aan arme landen te leveren, bungelt onderaan:

Zuid-Afrika heeft met het moederbedrijf van Janssen, Johnson & Johnson, een overeenkomst gesloten dat het land betrokken zal worden bij de productie. Maar het is nog onduidelijk of er wel genoeg vaccins zijn veiliggesteld voor de eigen bevolking. Het ministerie van Volksgezondheid houdt de kaarten tegen de borst.

'Mensen gaan hier dood'

Het enige plan dat nu openbaar is gemaakt, is dat ze een deel van hun vaccins gaan krijgen via Covax, een initiatief van onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie om voor 2022 twee miljard doses coronavaccins aan arme landen te leveren. De eerste vaccins worden in de eerste helft van volgend jaar geleverd. Het moet uiteindelijk goed zijn voor 10 procent van de bevolking. Dat zullen eerst vooral voor artsen, verpleegsters en medische personeel zijn. En hoe zit het met de rest?

Zuid-Afrika moet gaan onderhandelen met farmaceuten. Maar dat ligt dus lastig, vanwege de wereldwijde concurrentie. Bekker denkt dat het jaren kan duren voordat de hele Zuid-Afrikaanse bevolking is ingeënt.

Dat is zuur, vindt proefpersoon Songelwa die zijn stoel weer buiten neerzet. Hij is klaar met zijn ronde voor vandaag langs verschillende verpleegsters. "Wij zijn proefpersoon, dus kunnen we het vaccin niet als eerste krijgen? Mensen hier gaan dood. Kunnen we er niet voor zorgen dat onze moeders en oma's niet jaren hoeven te wachten? Dit is erg oneerlijk."