De race om het coronavaccin: 1,5 miljard gekocht, nu wachten op resultaten

• Ben Meindertsma

  redacteur

Het kabinet maakte deze week nogmaals duidelijk dat er geen plan B is: alleen een vaccin kan de coronacrisis beëindigen. Daarom zijn er deze zomer vijf coronavaccins door een Europees onderhandelingsteam gereserveerd, een zesde deal is in de maak. Met de deals zijn miljarden gemoeid. Over de contracten is niet veel bekend en hoe goed de vaccins werken zal moeten blijken. Dit is wat we wel weten.

De Europese Commissie had haast deze zomer. De Amerikanen en Britten hadden al afspraken gemaakt met grote Europese bedrijven en de bedrijven zelf wilden graag produceren voor de Europese markt. Een team van acht onderhandelaars - onder wie een Nederlandse ambtenaar - werd geformeerd om deals te gaan sluiten.

Alleen grote bedrijven

De deals zijn gesloten met grote farmaceutische bedrijven die hebben toegezegd uiterlijk volgend jaar honderden miljoenen vaccins te kunnen leveren, mocht het middel succesvol zijn, en de productie in Europa te doen. Als ze alle zes de eindstreep halen zijn er volgend jaar twee vaccins voor elke Nederlander. Het is aan de onderhandelaars om te beoordelen of het middel ook echt kansrijk is en ervoor te zorgen dat er een mix aan verschillende soorten vaccins worden gekocht.

Over de inhoud van de afspraken willen de Europese Commissie en het ministerie van Volksgezondheid niets zeggen. Alleen het aantal vaccins dat zal worden geleverd is bekend. De Financial Times onthulde in augustus dat er met de bedrijven gesproken wordt over het overnemen van een deel van de aansprakelijkheid.

Mocht er na jaren een zeldzame bijwerking worden ontdekt, dan draaien de landen op voor de kosten, mocht er een schadeclaim komen. Een woordvoerder van minister Hugo de Jonge bevestigt dat het onderwerp van gesprek is.

Eerste deal

De deal met AstraZeneca is de enige die volledig is afgerond. Alle Europese lidstaten hebben ook al toegezegd het middel te willen afnemen als het op de markt komt. De productie van het middel, onder andere in Nederland, is in volle gang en de eerste testen op mensen waren veelbelovend. Wel had een meerderheid van de deelnemers milde klachten.

Volgens de Utrechtse hoogleraar vaccinologie Cecile van Els, werkzaam bij het RIVM en lid van het adviespanel dat het kabinet adviseert, zijn zulke bijwerkingen een punt van zorg: "Zullen genoeg mensen het middel willen?" Volgens haar hangt alles af van de resultaten van de derde fase. In deze fase krijgen tienduizenden mensen het middel in landen waar het virus nog volop rondgaat.

Dit zijn de zes vaccins die door het onderhandelingsteam zijn besteld. Een uitleg over het verschil tussen vector, eiwit en RSA lees je in onze vorige vaccin-update.

De tweede deal, met het Franse Sanofi en het Britse GSK, was de meest verrassende deze zomer. Sanofi is een van de grootste Europese spelers, maar loopt met het onderzoek naar een coronavaccin ver achter. Er zijn nog geen resultaten gepubliceerd en het onderzoek op mensen moet nog beginnen. De voorlopige afspraken zijn dan ook gemaakt zonder dat wetenschappers uit de lidstaten, waaronder Nederland, resultaten konden inzien.

Toch vindt Cecile van Els het een logische keuze: "Andere bedrijven zijn nog aan het leren hoe ze veilig nieuwe vaccins op grote schaal kunnen produceren. Sanofi en GSK gebruiken dezelfde technologie als voor hun griepvaccin, dus ze vertrouwen op bewezen technologieën." Bovendien is het de enige van de vijf die werkt volgens de 'eiwit-methode'. "Klassieke vaccins uit de eiwit-categorie horen er gewoon tussen te zitten."

Amerikaanse hoop

Na afspraken met het Duitse Curevac en het Belgische Janssen vlogen de onderhandelaars naar Richmond in de Verenigde Staten voor een vijfde deal. Het kandidaatvaccin van het Amerikaanse Moderna is de hoop van de Amerikanen, en het enige niet-Europese bedrijf. Omdat het zich bereid heeft verklaard een deel in Europa te gaan produceren, heeft het team het vaccin gereserveerd. Naast AstraZeneca is het bedrijf de enige van de vijf die al begonnen is aan fase drie.

De methode is hetzelfde als bij Curevac: een klein stukje erfelijk materiaal (RNA) van het coronavirus wordt ingebracht. De methode heeft zich nog niet bewezen bij mensen, maar de voorlopige resultaten zijn hoopvol. "Er moet nog veel ervaring mee worden opgebouwd, vooral over bijwerkingen", concludeert Van Els." Daarom gaan bij deze bedrijven de fase drie-studie wellicht nog spannender zijn. Een ander nadeel is dat RNA-vaccins zeer koud (minimaal -20) moeten worden opgeslagen, terwijl eiwit-vaccins gewoon in de koelkast kunnen.

Opvallende afwezige is BioNTech, dat ook aan een RNA-vaccin werkt. Het Duitse bedrijf is al begonnen aan fase drie en heeft al deals gesloten met de Verenigde Staten en Hongkong. De productie voor Hongkong wordt zelfs in Europa gedaan, wat dus ten koste gaat van Europese productiecapaciteit. Maar volgens Brusselse bronnen is een Europese deal met het bedrijf dichtbij.

Europese landen mogen bij de Europese Commissie aangeven of ze meedoen in een deal. Zelf onderhandelen met bedrijven is niet toegestaan. Als de deal eenmaal gesloten is mogen ze wel extra vaccins bestellen bij de bedrijven. Zweden heeft dat inmiddels gedaan bij AstraZeneca en ook Frankrijk is naar verluidt in gesprek met Sanofi. Volgens een woordvoerder van minister Hugo de Jonge doet Nederland dat niet.

Betrouwbaarheid

Volgens Van Els is het voor het vertrouwen in de vaccins belangrijk niet teveel te focussen op het zo snel mogelijk op de markt brengen van de vaccins, maar de grote fase drie-onderzoeken volledig te doorlopen en de resultaten daarvan af te wachten.

Pas na publicatie van die studies, waarvan de eerste het einde van dit jaar verschijnen, kan er echt iets gezegd worden over de werking en de veiligheid van een vaccin. Ondertussen zijn de bedrijven begonnen met de productie van de vaccins, in de hoop dat de resultaten straks positief zullen zijn.

Dat hele zeldzame bijwerkingen van vaccins soms pas aan het licht komen als ze op de markt zijn, is bovendien iets wat volgens Van Els goed uitgelegd moet worden. "Je kunt daar beter eerlijk over zijn, je kunt dit niet op voorhand uitsluiten. Eerlijk zijn wekt misschien ook juist meer vertrouwen in vaccinatie en leidt tot hogere vaccinatiebereidheid", aldus de hoogleraar.

Wie het dan als eerste toegediend zal krijgen is nog onduidelijk: in Nederland zal de Gezondheidsraad daar dit najaar advies over uitbrengen.

In deze video legt NOS op 3 uit hoe het kan dat er nu zo veel sneller een vaccin lijkt te zijn - en waar dat allemaal aan moet voldoen: