Hoelang duurt het voordat er in Nederland een vaccin is? En hoe goed gaat het middel werken? Een half jaar na de uitbraak van het coronavirus begint langzaam duidelijk te worden hoe het vaccin-landschap eruit ziet en wie op dit moment de grootste kanshebbers zijn.
163 vaccins zijn er wereldwijd op dit moment in ontwikkeling. Wekelijks komen er nieuwe bij. Voor het gros is de eindstreep nog ver weg en zijn dierproeven nog niet afgerond. Slechts 10 procent zal naar verwachting op de markt komen.
Een groep koplopers is een stap verder: 23 vaccins worden op dit moment al getest op mensen. De meeste bevinden zich in de eerste of tweede fase: een kleine groep vrijwilligers krijgt het middel toegediend om te kijken of het middel veilig is en of het immuunsysteem wordt geactiveerd.
Slechts twee farmaceutische bedrijven zijn bij de derde fase: het Britse AstraZeneca en het Chinese Sinovac. Beide bedrijven dienen het middel toe aan duizenden vrijwilligers in Brazilië, een land waar het coronavirus nog volop rondgaat. Als over een aantal maanden blijkt dat die vrijwilligers minder vaak besmet zijn dan een controlegroep die het vaccin niet heeft gekregen, kan het beschikbaar komen voor het grote publiek.
Welke stappen zijn er voordat een vaccin op de markt komt? Check onze slider:
NOS
NOS
NOS
NOS
NOS
NOS
Op de lange termijn zal een succesvol Amerikaans of Chinees vaccin de Europese markt vanzelf bereiken, maar komend jaar lijkt Nederland vooral aangewezen op Europese farmaceutische bedrijven. Een team van de Europese Commissie onderhandelt nu met verschillende farmaceuten om tot een deal te komen over de productie van meerdere vaccins voor Europeanen. Ze hebben 2,7 miljard te besteden, maar nog geen deal gesloten.
Om te voorkomen dat er gedoe ontstaat over de productie van het vaccin is het waarschijnlijk dat de Europese onderhandelaars in zee gaan met farmaceuten die het middel in Europa kunnen produceren. Op die manier wordt voorkomen dat een niet-Europees land zich het middel toe-eigent als het een succes blijkt te zijn.
Verschillende paarden
Ook proberen de onderhandelaars verschillende typen vaccins te kopen om de kansen te spreiden. Er zijn ruwweg vier manieren om een vaccin te maken. Welke manier bij covid-19 het beste werkt weet nog niemand. "Het is inderdaad verstandig om op verschillende paarden te wedden", stelt Cécile van Els. De hoogleraar vaccinologie van de Universiteit Utrecht werkt als immunoloog bij het RIVM en volgt de ontwikkelingen op de voet.
De meest klassieke methode, het inbrengen van een dood of verzwakt coronavirus, zal niet iets zijn waar in Europa snel naar wordt gekeken, verwacht Van Els. In China worden meerdere coronavaccins op deze manier ontwikkeld, waaronder dat van koploper Sinovac. "Je moet dan het virus gaan kweken en produceren en er zeker van zijn dat het echt inactief is. Dat is riskant."
Twee andere methoden zijn veiliger, maar wel experimenteel: de erfelijke code voor een corona-eiwit wordt ingebouwd in een ander onschuldig virus (een vector) of alleen als een klein stukje erfelijk materiaal (RNA), verpakt in een vetachtig jasje, ingebracht. Het lichaam krijgt dan een slimme programmeercode ingebracht, waardoor het zelf de nodige eiwitten aanmaakt.
Het Zweeds-Britse AstraZeneca en het Belgische Janssen (dat het vaccin ontwikkelt in een laboratorium in Leiden) werken op de eerste manier. Het Amerikaanse Moderna en het Duitse BioNTech op de tweede.
Nog dit jaar 100 miljoen vaccins
De eerste resultaten zijn zeer positief, maar RNA heeft zich nog niet bewezen in een bestaand menselijk vaccin, en de vector-methode nog nauwelijks. Volgens Janssen zijn er al gesprekken met de commissie gaande, en ook BioNTech lijkt een gedoodverfde kandidaat voor een Europese deal. De dierproefresultaten van het Duitse bedrijf zijn positief en het bedrijf denkt de eerste 100 miljoen vaccins nog dit jaar te kunnen produceren.
Voor Nederland is AstraZeneca, dat de rechten heeft van het vaccin dat door de universiteit van Oxford wordt ontwikkeld, het meest interessant. Het kabinet heeft, samen met drie andere Europese landen, al driehonderd miljoen vaccins voor de Europese markt besteld. Het is daarmee het enige middel waarvan we tot nu toe zeker weten dat het in Nederland beschikbaar komt als het de eindstreep haalt. Het bedrijf hoopt de eerste vaccins eind dit jaar beschikbaar te hebben.
Eiwit-vaccin
De meest voorkomende en vierde route naar het vaccin is via het rechtstreeks inbrengen van een corona-eiwit, soms met een hulpstofje om extra immuniteit op te wekken. In Europa maken het Britse GSK en het Franse Sanofi op deze manier een vaccin.
De methode heeft zich al bewezen in griepvaccins en beide farmaceutische bedrijven zijn in staat om op grote schaal te produceren. Wel lopen ze in de ontwikkeling achter op andere koplopers; het Amerikaanse Novavax is al verder. Er is nog weinig bekend over de resultaten, maar de commissie zal waarschijnlijk toch ook willen inzetten op dit eiwit-vaccin, om het risico te spreiden.
Bochtige weg
Voor de onderhandelaars is het lastig in te schatten hoe effectief het vaccin zal zijn. Volgens Cécile van Els komen er waarschijnlijk twee typen vaccins op de markt: vaccins die het virus bij binnenkomst in de neus direct kunnen opruimen en vaccins die alleen voorkomen dat het virus de diepere luchtwegen, de longen, binnendringt.
In het tweede geval beschermt het vaccin mogelijk alleen tegen een zwaardere luchtweginfectie en kan je het virus mogelijk nog wel verspreiden. Zo'n middel kan heel nuttig zijn voor bijvoorbeeld ouderen, die meer kans maken ziek te worden, maar is geen supervaccin dat een samenleving van het virus verlost.
In het meest gunstige geval zijn de eerste vaccins aan het einde van dit jaar in Nederland voor een beperkte groep beschikbaar. Hoe goed het dan werkt zal in de praktijk moeten blijken. "Vaccinontwikkeling is een lange bochtige weg", volgens de Leuvense professor Johan Nuyts, een van de ontwikkelaars. Wie het dan als eerste toegediend zal krijgen is nog onduidelijk: in Nederland zal de Gezondheidsraad daar advies over uitbrengen.