Australisch debat na openbaring geheime brieven Britse koningshuis uit 1975

Historici en journalisten zaten er lang op te wachten: het moment dat de correspondentie tussen Buckingham Palace en de gouverneur-generaal van Australië, voorafgaand aan het ontslag van premier Whitlam in 1975, openbaar zou worden. Had de koningin zelf besloten hem aan de kant te zetten?

Vandaag zijn de 211 brieven van in totaal zo'n 1200 pagina's vrijgegeven; ze geven inzicht in wat er gebeurde voorafgaand aan een van de grootste politieke crises in Australië. De publicatie - tegen de zin van het Britse koningshuis - zal naar verwachting het debat over de rol van de monarchie in het onafhankelijke Australië doen oplaaien.

Ceremoniële functie?

Lang werd gespeculeerd dat deze correspondentie zou openbaren dat de koningin zelf verantwoordelijk was voor het ontslag van Whitlam. Maar, zo blijkt uit de briefwisseling tussen gouverneur-generaal Kerr en de persoonlijk secretaris van de koningin; Elizabeth was vooraf niet ingelicht. Dat klopt met de verklaring van Kerr, die altijd heeft beweerd dat hij haar pas later op de hoogte bracht.

"Ik besloot de stap te zetten zonder het paleis vooraf op de hoogte te stellen, omdat volgens de grondwet de verantwoordelijkheid bij mij ligt. Ik was van mening dat het beter was voor Hare Majesteit dat ze het niet vooraf zou weten, hoewel het natuurlijk mijn plicht was om het haar onmiddellijk te vertellen", schreef Kerr, die in 1991 overleed, aan de persoonlijk secretaris.

Australië, een voormalige Britse kolonie, is een onafhankelijke natie sinds 1901, maar valt formeel onder de Britse kroon. De gouverneur-generaal is het verlengstuk en de plaatsvervanger van de koningin daar. Hoewel zijn functie ceremonieel is, nam Kerr dus wel degelijk politieke besluiten.

Kerr ontsloeg de zittende premier Whitlam in 1975, omdat het hem niet lukte de nationale begroting door het parlement te krijgen en de premier weigerde af te treden of verkiezingen te houden. In een brief, die op 17 oktober 1975 naar het paleis werd gestuurd, waarschuwde Kerr dat "het land nu een aanvaringskoers aangaat van historische omvang".

Kerr wees Malcolm Fraser, het hoofd van de Liberale Partij, aan als plaatsvervanger. Die daad veroorzaakte de grootste constitutionele crisis van het land. Het leidde tot grote verontwaardiging en verslechterde de betrekkingen tussen Australië en het Verenigd Koninkrijk, hoewel Fraser in de daaropvolgende verkiezingen met grote meerderheid tot leider werd gekozen.

De werkelijke motieven van Kerr worden duidelijker in de brieven. Zo zou hij bang zijn geweest dat Whitlam hem de laan uit zou sturen.

De briefwisseling werd opgeborgen in het Australische Nationale Archief. Historicus Jenny Hocking spande een rechtszaak aan om de brieven in te kunnen zien, ondanks het koninklijke embargo daarop tot 2027. Hoewel Buckingham Palace publicatie probeerde tegen te houden, besloot het Australische Hooggerechtshof in mei dat de brieven openbaar gemaakt moesten worden.

Transparantie

"De uitspraak van het Hooggerechtshof heeft de brieven van het paleis onder de Australische wet gebracht, waardoor een einde is gekomen aan de vernederende quasi-keizerlijke instelling van het embargo van de koningin over onze archiefgegevens en over onze kennis van onze eigen geschiedenis", zei Hocking.

"Dit soort transparantie zou de norm moeten zijn in een democratie, niet de uitzondering", zegt Sandy Biar van de Australische Republikeinse Beweging. "Het wordt tijd dat Australië een Australiër heeft als staatshoofd dat verantwoordelijk is voor Australiërs en Australische wetten."

Vijf jaar geleden moest prins Charles ook brieven openbaar maken die hij in 2004 en 2005 naar Britse ministers had verzonden over onderwerpen als klimaatverandering en visserij.