'Oosterse gaper op zich niet racistisch, maar ik snap de ophef over deze'
De omstreden gaper die in Amsterdam van een gevel wordt gehaald lijkt volgens historicus Peter van den Hooff weinig op de traditionele gapers. "Wat mij tegen de borst stuit is dat het geen goede representatie is van het fenomeen gapers."
De houten beelden bestaan sinds het begin van de 17e eeuw en waren destijds veel gedetailleerder, legt Van den Hooff uit in het NOS Radio 1 Journaal. "De oorspronkelijke koppen waren heel kunstig gesneden en beschilderd, eigenlijk levensecht. Vergelijkbaar met een boegbeeld voor een schip of de poppen in een poppenspel."
'Spottende' tweet
Dat is bij de gaper in de Amsterdamse Herenstraat niet het geval volgens Van den Hooff. De eigenaar van de drogisterij haalt de kop morgen van de gevel, omdat zijn medewerkers zich niet meer op hun gemak voelden. Het beeld trekt veel belangstelling sinds Volkskrant-columnist Sylvia Witteman vier dagen geleden twitterde: "Verbazingwekkend dat dit hier nog hangt".
Achteraf zei ze dat het spottend was bedoeld en dat de bewoners van het pand nu worden lastiggevallen.
'Het is een karikatuur'
En zo was de kop boven de winkel onderdeel geworden van de discussie over wat wel of niet racistisch is. Van den Hooff: "Ik vind de oosterse gaper op zichzelf geen uiting van racisme, maar ik snap de ophef over dit exemplaar zeker. Het is een karikatuur die we herkennen van andere uitingen, waarvan we ons nu als maatschappij afvragen: vinden we met elkaar dat we mensen nog op deze manier moeten afbeelden?"
Op Twitter is niet iedereen het daarmee eens:
Er is een breed scala aan gapers, zoals op de bovenstaande afbeelding is te zien. In een ver verleden waar huizen nog geen straatnummers hadden, wezen ze klanten de weg naar winkels. Net zoals de uithangborden van tegenwoordig. "Als je de Hema zoekt in een winkelstraat dan kijk je waar het bord hangt; je weet niet wat het huisnummer is."
Van den Hooff heeft onderzoek gedaan naar de eeuwenoude traditie van de gevelbeelden in Nederland. Gapers stonden aanvankelijk bij allerlei soorten winkels boven de deur. "Waarom gapers verbonden raakten met apothekers en drogisterijen, daar is geen theorie voor die door voldoende bronnen ondersteund wordt."
Veel van de gevelkoppen die tegenwoordig te zien zijn op straat dragen oosterse kleding. De tulband en mantel zijn een mogelijke verwijzing naar de herkomst van exotische geneesmiddelen.
Het Nationaal Farmaceutisch Museum schrijft dat de oosterse gapers zijn opgedeeld in twee categorieën: de muzelman en de Moor. Beide woorden verwezen naar moslims uit Noordwest-Afrika, maar het woord moor is later een synoniem geworden voor zwart persoon.
Steeds donkerder geschilderd
De nieuwe generatie gapers zijn volgens Van den Hooff een persiflage van wat ze eerst waren. "Degenen die nu bij winkels hangen zijn vaak veel grover gesneden en feller gekleurd. Ze hebben meer uitgesproken kleding en zijn meer een karikatuur."
Ook blijkt uit archiefonderzoek dat de gapers met een bruine huidskleur steeds donkerder werden. "Als je kijkt naar de verflagen dan zie je dat de oostelijke gaper een steeds donkerder laagje verf heeft gekregen. Waarom weten we niet", zegt de historicus.
'Niets te maken met racisme'
De gaper in de Herenstraat had ook een donkerbruine huidskleur. Maar volgens de beeldhouwer, de kop is gemaakt in 2017 nadat de vorige was gestolen, is het niet racistisch bedoeld. "De gaper heeft niets te maken met discriminatie", zegt hij tegen NH Nieuws. "Het was in feite een opvallende reclamezuil en hier was gekozen voor een Moorse sultan om aan te tonen dat de kruiden van heel ver weg kwamen. Maar er waren ook gapers in een brandweerpak bijvoorbeeld."
Wel of geen racisme, bedoeld of onbedoeld: Van den Hooff denkt dat de reuring over het beeldje "past bij de vragen waarvoor we ons nu gesteld zien als maatschappij". En hij zou liever weer een traditionele gaper hebben gezien. "Ook als-ie wit was geweest had ik het geen mooi exemplaar gevonden. Als je vergelijkt met wat er oorspronkelijk hing is het te cartoonesk."
