Publiek kiest voor confronterend beeld in 'de oorlog in 100 foto's'

• Mirjam van Elburg en Marjolein Bax

Een verzameling foto's die samen een treffend beeld geven van de oorlogsjaren. Inwoners uit het hele land hebben zich de afgelopen maanden gebogen over foto's uit lokale archieven en uit particuliere fotoalbums. Een jury van burgers en deskundigen koos samen de beste, die vandaag bekend worden in het boek 'De Tweede Wereldoorlog in 100 foto's'.

"Fotografie is een toegankelijk medium. In het jaar dat Nederland 75 jaar bevrijding viert, wilden we met dit project bewust een breed publiek aanspreken en betrekken bij de keuze van de foto's", zegt Erik Somers, onderzoeker bij het NIOD (Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies) en een van de initiatiefnemers van het project. "Daarom hebben we gekozen voor een provinciale inbreng."

Een serie foto's uit het boek 'De Tweede Wereldoorlog in 100 foto's':

De zoektocht is afgelopen november gestart. Elke provincie heeft zijn inwoners via diverse kanalen opgeroepen mee te denken over foto's die de oorlogsgeschiedenis het beste representeren. "We vonden het proces net zo belangrijk als het uiteindelijke resultaat", zegt Somers. "Dat mensen bewust kijken naar beelden van de geschiedenis in hun eigen buurt, daarover nadenken en met elkaar over in gesprek gaan, dat is heel waardevol. Naar sommige foto's kijk je nu ook anders dan vroeger."

Tijdens speciale publieksbijeenkomsten kozen inwoners uit elke provincie uit vijftig verzamelde afbeeldingen de beste 25 foto's. Die gingen vervolgens door naar de landelijke ronde. Ook 25 foto's uit voormalig Nederlands-Indië, Suriname en de Antillen werden ingestuurd. Een gevarieerde jury, onder leiding van Tweede Kamervoorzitter Khadija Arib, maakte uiteindelijk de definitieve landelijke keuze.

"We hadden veel foto's van de bevrijding verwacht", zegt Somers. "Tijdens de oorlog was fotomateriaal schaars. Mensen die een toestel hadden, bewaarden hun fotorolletje vaak tot het grote moment daar was: de bevrijding. Die foto's kregen we ook, maar het publiek koos in meerderheid voor ander soort beeld. De harde confrontaties tijdens de oorlog, het oorlogsgeweld."

Zo is er een foto van een vermoorde verzetsstrijder, die in zijn eigen bloed in de keuken ligt. Of beeld van gedode Nederlandse militairen tijdens de meidagen in 1940. "Dat is uniek beeld, dat destijds niet werd gepubliceerd, maar wat wel de harde werkelijkheid van de oorlog laat zien", zegt Somers. Bij de 100 foto's is er slechts één van de bevrijding; een kleurenfoto uit Purmerend.

Achter elke foto gaat een verhaal schuil. Op bovenstaande foto uit Leusden poseren de kinderen van de familie Van Eijden op de ruïne van hun boerderij. Het huis dat op de Grebbelinie lag, werd in mei 1940 verwoest. Het Nederlandse leger wilde het schootsveld vrij maken, zodat de Duitse soldaten niet konden schuilen achter de boerderijen.

De foto werd gemaakt op 14 juli 1940, toen de familie net was teruggekeerd van hun evacuatie-adres. Johan, Marietje, Annie, René en Jan hadden allemaal hun mooiste kleding aan voor het communiefeest van Annie.

Hun oom kwam langs met een fototoestel, op drie pootjes en met een zwarte doek eromheen. Hij wilde hoe dan ook een foto maken bij de verwoeste boerderij en zette de kinderen midden in de puinhoop.

Onderzoeker José Huurdeman vertelt het verhaal achter de foto in Leusden:

In 1941 was de boerderij al opnieuw opgebouwd, omdat die belangrijk was voor de voedselvoorziening. "Maar helaas is de boerderij in 1945 weer in brand geschoten, ditmaal door de Duitsers", zegt onderzoeker José Huurdeman. "De burgers uit de omgeving moesten mee voor verhoor. Vier mannen zijn toen door de Duitsers doodgeschoten. Dat is een traumatische gebeurtenis geweest."