'Gijzeling van journalist leidde nog nooit tot onthulling van de bron'

NOS-verslaggever Robert Bas zit vast in de gevangenis in Rotterdam. Hij wordt, zoals dat juridisch heet, door de rechtbank gegijzeld omdat hij niet wil getuigen in een strafzaak over de moord op ggz-directeur Rob Zweekhorst in 2014. Wat betekent zo'n 'gijzeling' precies en hoe vaak gebeurt dit?

Simpel gezegd is het een dwangmiddel om journalisten mee te laten werken aan een onderzoek, met als doel bijvoorbeeld een verslaggever te dwingen om een anonieme bron uit zijn reportage bekend te maken.

Journalistieke doodzonde

Journalisten zien dat als een doodzonde. Want die bron heeft zijn verhaal alleen gedaan onder de strikte voorwaarde dat hij of zij onbekend blijft. Als de naam bekend wordt kan dat bijvoorbeeld leiden tot een celstraf, ontslag, doodsbedreiging of in extreme gevallen zelfs liquidatie.

Dit soort geheimhouding is dus essentieel voor klokkenluiders om hun verhaal te doen. "Vanuit het belang van een vrije democratie, waarbij je verslag kan doen van dingen die misgaan, moet je de pers beschermen tegen de drang van de overheid om te willen weten wie wat gezegd heeft", legt advocaat Otto Volgenant uit. Justitie moet dus heel zwaarwegende redenen hebben om dit zware middel in te zetten.

Verschoningsrecht

Volgens de rechter-commissaris in Rotterdam is dat nu het geval in de zaak-Bas. Maar de journalist beroept zich op het zogenoemde verschoningsrecht. Dat is het in 2018 wettelijk vastgelegde recht op geheimhouding van de bron en de informatie die de journalist heeft gekregen.

Zo'n gijzeling als nu komt maar weinig voor, zegt Volgenant, die voorzitter is van de Studiecommissie Journalistieke Bronbescherming. Dat orgaan gaf de overheid advies bij het opstellen van de wet uit 2018. Hij stelt dat het de afgelopen decennia maar enkele keren gebeurd is, en altijd zonder resultaat.

"Het leidt elke keer tot veel ophef, en terecht, want het is een heel zwaar middel. Het is een vrij kansloze exercitie; het leidt nooit tot de onthulling van de bron."

Grote wapenvondst

Dat bevestigt AD-journalist Koen Voskuil. In 2000 werd hij 18 dagen vastgehouden omdat hij geen verklaring wilde afleggen over een bron bij de politie, die tegenover hem onthulde dat de politie onrechtmatig te werk ging bij een grote wapenvondst in Amsterdam.

In de video hieronder vertelt hij dat hij tijdens zijn opsluiting elke dag juist meer vastbesloten werd om zijn bron niet te noemen. "Want je doet het niet alleen voor jezelf, je doet het voor de hele beroepsgroep."

Voskuil mocht de eerste paar dagen zijn cel niet uit omdat hij moest wachten op de uitslag van een tbc-test die hem bij binnenkomst was afgenomen. "De eerste drie dagen heb ik alleen maar geluid gehoord. Tikken op de verwarmingsbuizen, geschreeuw. Ik dacht: 'in welke idiote tent ben ik nu weer beland?'."

Na een paar dagen kon hij bezoek ontvangen. "Dat was ontzettend prettig. Dat zijn de spaarzame momenten dat je weer even contact met de buitenwereld kan hebben. Want dat is het gekke, je weet totaal niet wat er buiten gebeurt."

Die ervaring had ook Telegraaf-journalist Bart Mos. Hij zat in 2006 drie dagen vast. Samen met zijn collega Joost de Haas weigerde hij de bronnen bekend te maken van een artikel over topcrimineel Mink Kok.

"Bij aankomst in de gevangenis wordt alles ingenomen, dus ook je mobiele telefoon. Als je een krant te pakken kan krijgen dan kan je dus lezen wat er over je geschreven wordt buiten de gevangenis. En een televisie kan je mogelijk bekijken. De telefoon hangt aan de muur, daarvoor moet je achteraan sluiten."

Hij vond het bepaald "geen pretje" om vast te zitten. "Zo'n gevangenis is buitengewoon smerig. De gevangenen zelf moeten die cellen schoonmaken en de helft van de gevangenen weet niet eens dat ze vastzitten, dus dat doen ze niet. Alles zit onder de kots, onder de poep. Nou, veel plezier."

Uiteindelijk werd hij na drie dagen vrijgelaten "omdat het kansloos was dat wij überhaupt iets gingen melden over onze bronnen". Mos verwacht dat bij Robert Bas hetzelfde zal gebeuren.

De opsluiting van Robert Bas grijpt hem aan. "Als het hierover gaat dan voel ik boosheid opkomen, nu ook weer. Het zijn gewoon journalisten die hun werk doen en die worden in een cel gegooid."