Hoe de Baltische burgers de handen ineensloegen voor onafhankelijkheid

• Robert Chesal en Heleen D'Haens

  redacteuren Buitenland

De Sovjet-leiders waren laaiend, de Amerikaanse president en Duitse bondskanselier enthousiast. Televisiebeelden gingen de wereld over van twee miljoen Esten, Letten en Litouwers die een menselijke keten vormden. Een vreedzaam protest tegen de Sovjet-overheersing, vandaag dertig jaar geleden.

In een strak gecoördineerde actie, om 19.00 uur lokale tijd, grepen de demonstranten elkaars hand vast en bleven ze een kwartier lang stilstaan. Sommigen stonden in de stadscentra van de hoofdsteden Vilnius, Riga en Tallinn. Anderen in de dorpen en langs de wegen daar tussenin. De keten was alles bij elkaar 650 kilometer lang en verbond de drie hoofdsteden met elkaar. Een kwart van de totale bevolking van de Baltische staten deed mee.

In de video zie je de beelden van toen, en vertellen oud-deelnemers hoe dat toen ging:

"Toen we begonnen, was het heel opwindend", zegt Vidmantas Purlys, die nu de Litouwse ambassadeur is in Den Haag. Purlys was destijds 18 en stond tussen zijn neef en vrienden in Vilnius. "Ik snapte dat ik een van de miljoen Litouwers was die meededen. Het was een moment van nationale eenheid en saamhorigheid. Ik voelde me trots."

"Ik was ruim op tijd naar het centrum gegaan", herinnert de ambassadeur zich. "We hadden toen geen sociale media, dus alles werd via de radio gecoördineerd. Zo wisten we het moment waarop we elkaars handen moesten vasthouden." Purlys denkt terug aan de gesprekken die hij toen voerde met andere demonstranten. "We hadden het over de toekomst. Over hoe lang het zou duren om los te komen van de Sovjet-Unie en, daarna, hoe een onafhankelijk Litouwen eruit moest zien."

Beelden van de Baltische Weg werden in het westen en zelfs in Moskou uitgezonden. Dat wist Purlys pas achteraf. "Later begrepen we dat miljoenen mensen, ook in Amerika, ernaar hadden gekeken. We snapten dat we een krachtig signaal hadden afgegeven dat we meer waren dan een handjevol mensen. We lieten het Kremlin zien dat we voor onze eigen weg kozen."

De dag waarop de Baltische Weg werd gehouden was geen willekeurige datum. Woensdag 23 augustus 1989 was precies vijftig jaar na de ondertekening van het Molotov-Ribbentroppact, waarmee nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie hun invloedssferen in Oost-Europa onderling verdeelden. Moskou mocht van Hitler de Baltische staten inlijven.

De Baltische Weg was een keerpunt. Tot op dat moment hadden de Baltische republieken alleen durven vragen om meer politieke en economische vrijheid binnen de Sovjet-Unie. Daarna eisten ze complete onafhankelijkheid. Tot ergernis van het Kremlin, dat al twee jaar eerder onder leiding van Michail Gorbatsjov de weg van openheid en hervormingen was ingeslagen.

"Hier is een ernstige dreiging voor het lot van de Baltische volkeren." Zo reageerde het Centraal Comité van de Communistische Partij in Moskou op de Baltische Weg. Hun verklaring, waar het avondjournaal op de Sovjet-tv mee opende, ging nog verder: "Deze volkeren horen te weten in welke afgrond hun nationalistische leiders hen proberen te duwen. Als die leiders hun doel bereiken, kunnen de mogelijke consequenties catastrofaal zijn voor deze naties. Ze zetten zelfs hun bestaan op het spel."

Jaren later bleek dat Gorbatjsov toch stilletjes de conclusie trok dat de Baltische republieken niet binnen de Sovjet-Unie te houden waren. Zijn ommezwaai weerhield het Sovjetleger er niet van om in januari 1991 tanks naar de Litouwse hoofdstad te sturen en korte tijd de staatstelevisie over te nemen. Maar dat was een laatste stuiptrekking van een supermacht die zich zeven maanden later uit de Baltische staten terugtrok en kort daarna uiteenviel.

Terugkijkend was de Baltische Weg een sleutelmoment voor zijn land, zegt de Litouwse ambassadeur Purlys. Toen al beseften de betogers dat hun daad groot was. "Ergens voelde je aan dat dit een historisch moment was."