Oud-leider Tiananmen-protest: 'Wat 30 jaar geleden is gestart, zal doorgaan'
Binnen China wordt er met geen woord gerept over het bloedbad dat zeker honderden mensen het leven kostte. Hongkong is nog de enige plek in het land waar inwoners wél de straat op kunnen om de slachtoffers van de Tiananmen-protesten te herdenken. De vraag is alleen: hoe lang nog?
Het is vandaag op de kop af dertig jaar geleden dat het studentenprotest op het plein in Peking met tanks en geweerschoten werd schoongeveegd. Hoeveel mensen daar precies bij om het leven komen, is nooit opgehelderd. Schattingen variëren van enkele honderden tot vele duizenden.
Oud-protestleider Han Dongfang weet het nog als de dag van gister. "Het plan was om een halfuurtje te gaan kijken", vertelt hij over het moment in 1989 dat zijn leven volledig overhoop zou gooien. "Mijn vrouw is erg nieuwsgierig, ik niet. Dat is de reden dat ik op de fiets ben gestapt. Voor mij was het geen vooropgezet plan om een democratische revolutie te ontketenen."
Daar dacht de Chinese overheid anders over. Han, destijds arbeider bij de Chinese spoorwegen, groeit in enkele weken uit tot een van de protestleiders die meerdere speeches hield op het plein. Hij weet de dans te ontspringen, maar het duurt niet lang voordat Peking hem op een lijst met gezochte personen plaats. Als hij zijn naam voorbij ziet komen op radio en televisie besluit Han dat het tijd is om zich aan te geven bij de politie.
Een celstraf volgt. Een periode waar Han, die nu in Hongkong woont, niet graag over praat. "Het heeft me in elk geval bewust gemaakt van het feit dat er zoiets bestaat als mentale vrijheid", wil hij er nog wel over kwijt. "Dat is wat mij betreft nog een veel groter goed dan fysieke vrijheid."
Na 22 maanden in de cel wordt hij op het vliegtuig gezet naar de Verenigde Staten. Hij heeft dan tuberculose, iets dat Peking goed lijkt uit te komen. Maar zijn Amerikaanse avontuur wordt geen succes. Sterker nog: hij probeert terug te keren naar China.
"Andere mensen denken misschien: wat dapper dat hij terug wilde gaan", zegt Han. "Maar ik had niet gestudeerd, kon niet lezen en schrijven en sprak geen woord Engels. Ik wilde terug omdat ik ervan overtuigd was dat ik meer kon bijdragen aan de toekomst van China."
Gerechtigheid voor arbeiders, dat is pas echte democratie voor mij.
Een warm welkom wordt dat niet. Bij aankomst in de Zuid-Chinese stad Guangzhou hebben de Chinese autoriteiten al een enkeltje geboekt naar Hongkong voor Han, waar hij met zijn vakbondsclub China Labour Bulletin (CLB) verder voortborduurt op de missie die voor hem begon op het Plein van de Hemelse Vrede.
"Het draait niet om het omverwerpen van de Communistische Partij", zegt Han over zijn organisatie, die opkomt voor de rechten van arbeiders. "Iemand die een oog is verloren op zijn werk of ontslagen is zonder compensatie. Gerechtigheid voor arbeiders, dat is pas echte democratie voor mij."
De situatie van 30 jaar geleden heeft parallellen met die van het huidige Hongkong. Vooralsnog is het de enige plaats in China waar stil kan worden gestaan bij het Tiananmenprotest, maar voor hoe lang nog?
Hongkong, dat in 1997 door de Britten werd teruggegeven aan China, kent geen volledige democratie. Zo dingen alleen de door Peking goedgekeurde kandidaten mee naar het hoogste ambt in de stad, de positie van chief executive. Afgesproken is dat Hongkong in elk geval tot 2047 vrijheid van meningsuiting, religie en persvrijheid behoudt. Maar ook daar wordt aan geknaagd, ondervonden de initiatiefnemers van het 4 juni-museum aan den lijve.
Mond gesnoerd?
"Ze proberen ons te saboteren", zegt voorzitter Mak Hoi-wa op de pas heropende gedenkplek, waar het verhaal van de Tiananmen-protesten wordt verteld. Eerder al was het museum al dakloos na een conflict met een grote vastgoedontwikkelaar. Op de nieuwe locatie kreeg Mak te maken met wat lijkt op een gerichte actie: onbekende vandalen hadden zout water in de stopcontacten gegoten, verschillende museumstukken werden beschadigd. Een poging van Peking om de activisten de mond te snoeren? "We hebben er geen camerabeelden van, dus we weten niet wie het geweest zijn", antwoordt Mak. "Maar we gaan uit van een politiek motief."
Mak is een van de grondleggers van de Hong Kong Alliance in Support of Patriotic and Democratic Movement in China. Hij geldt als een invloedrijk activist in democratische kringen. Mak maakt zich grote zorgen over de inperking van vrijheden die tot voor kort vanzelfsprekend leken. Met als laatste pijnpunt een nieuwe wet die het mogelijk maakt om Hongkongers uit te leveren aan China. "Je staat toe dat de Chinese overheid alles kan doen tegen mensen die hun stem laten horen, in wat voor demonstratie dan ook. We zijn simpelweg niet langer veilig in ons eigen Hongkong", is hij scherp.
Mensen in Hongkong vechten nog steeds, de rechtsstaat staat fier overeind.
De overheid van Hongkong zegt dat vrijheden staan als een huis. Een grote groep Hongkongers heeft daar weinig vertrouwen in. Sommigen willen de wet, die waarschijnlijk ergens in de komende weken zal worden aangenomen, niet eens afwachten. "Er is geen bescherming meer", zegt boekverkoper Lam Wing-kee daarover tegen persbureau Reuters. "Iedereen kan straks worden uitgeleverd." Zelf werd hij enkele jaren geleden in Hongkong ontvoerd, waarna hij acht maanden vastzat in China. Sinds kort woont hij in Taiwan.
Oud-protestleider Han Dongfang betreurt die stap, maar peinst er niet over om hetzelfde pad te bewandelen. "Mensen in Hongkong vechten nog steeds, de rechtsstaat staat fier overeind. De mensen die de gevangenis in zijn gestuurd zijn helden, en komen er sterker uit", zegt hij over de negen demonstranten die in de nasleep van de grootschalige Occupy-protesten van 2014 in Hongkong werden veroordeeld tot celstraffen.
Dan, over de Tiananmen-herdenking: "Herdenken is belangrijk", zegt Han. "Voor mij is het nog belangrijker dat mensen zich waar ook ter wereld realiseren dat datgene dat dertig jaar geleden is gestart, zal doorgaan."
Bekijk hier een terugblik op de gebeurtenissen van 4 juni 1989.
