Nederlandse theatervoorstelling over Bosnische oorlog komt thuis in Sarajevo
Het is 17 november 1994 als Ismir Hero tot aan zijn knieën in het water en gebukt door de geheime tunnel in Sarajevo loopt, weg van de oorlog in zijn stad. Die tunnel werd een jaar daarvoor gegraven door het Bosnische leger, als levenslijn naar de buitenwereld, vooral voor militaire doeleinden en om gewonden de stad uit te krijgen.
De belegering van Sarajevo is dan al ruim twee jaar bezig en Ismir is twintig jaar oud. Omdat hij voor de Bosnische publieke omroep werkt, lukt het hem toestemming te krijgen om door de tunnel naar de 'vrije zone' te gaan. Hij zegt dat hij elders in het land een reportage moet gaan maken. Maar zoals vele van zijn collega's voor hem deden, vlucht hij het land uit. Via Kroatië, Oostenrijk, Duitsland, komt hij in een asielzoekerscentrum in Nederland terecht.
Nu, 25 jaar later, loopt hij weer door die tunnel, inmiddels een museum, en komt alles weer boven. "Ik had ontzettend veel verdriet, omdat ik afscheid nam van mijn familie, en ontzettend veel hoop en geluk omdat ik naar de vrijheid toe kroop," vertelt hij.
Ismir woont inmiddels weer in Sarajevo, dichtbij zijn ouders en broer. Drie jaar geleden verhuisde hij terug, samen met zijn levenspartner Nick Teunissen. En dankzij Nick kan hij, na jarenlang zijn oorlogstrauma te hebben weggestopt, weer genieten van zijn stad en gemakkelijker praten over de oorlog.
Theatervoorstelling
"Dit is het verhaal over mijn grote liefde, Ismir." Zo begint Nick Teunissen zijn solovoorstelling, op het toneel in Sarajevo's zogenoemde 'oorlogstheater'. Het is de eerste keer dat hij zijn voorstelling over Ismir opvoert in Bosnië, in de hoofdstad Sarajevo, waar een groot deel van het verhaal zich afspeelt.
Toen ze al jaren samen waren, ontdekte Nick namelijk dat Ismir veel meer had meegemaakt dan hij vertelde. "De eerste jaren praatte hij er wel een beetje over, maar dat was vrij algemeen. Over hoe mooi het land is, en dat zijn ouders daar leven. Maar er zat behoorlijk wat onder, aan pijnlijke herinneringen, en dat is eigenlijk pas de laatste vijf jaar omhoog gekomen," aldus Teunissen.
Hij wilde zijn vriend helpen die herinneringen een plek te geven. En vroeg hem of hij een theatervoorstelling over zijn "Bosnische moslimprins" mocht maken. Daar kreeg hij niet meteen toestemming voor, erkent Ismir.
"Op moment dat Nick mij vroeg om hier een theatervoorstelling van te maken, was mijn eerste reactie: nee, dat gaan we niet doen," zegt hij, nu lachend. "Er zit iets in ons Bosniërs dat ons remt om over alle ellende die we hebben doorstaan, te praten. Het is de volksaard van de Bosniërs denk ik". Toch zei hij uiteindelijk ja. "Ik dacht: als ik mijn verhaal nu niet aan hem vertel, nota bene mijn levenspartner, wie gaat het dan doen?".
Zo begon Ismir stap voor stap het hele verhaal te vertellen. Over hoe er op hem geschoten werd door scherpschutters, over wat hij meemaakte als dienstplichtige aan het front, over de vrienden die omkwamen.
Nick hield lange interviewsessies met Ismir, en sprak ook uitgebreid met Ismirs ouders en broertje in Sarajevo. Ismir wilde niks weten over de inhoud van de voorstelling tot aan de première, anderhalf jaar geleden in Nederland. Hij vertrouwde Nick zijn levensverhaal toe. "Dat was wel heel heftig," zegt Nick. "Want dan moet je iets maken, je partner weet nog niet hoe het eruit gaat zien, en dan komt de eerste voorstelling."
Het stuk gaat over Ismirs vlucht uit Bosnië en zijn worsteling met pijnlijke herinneringen. Maar het gaat ook over hun relatie. In het stuk vindt Nick een koffer waar Ismirs herinneringen in zitten. Een koffer die hij al die jaren met zich meesleept, en waar hij dikke sloten op heeft gezet zodat niemand kan zien wat erin zit.
"Deze voorstelling heeft nogal wat bijeffecten gehad," zegt Ismir. "Het heeft mij geholpen om mijn oorlogstrauma te overwinnen, en om weer van mijn geboortestad en land te gaan houden."
Nicks solo-voorstelling 'Enkeltje Holandija' wordt ook in Sarajevo in het Nederlands opgevoerd, de Bosniërs volgen het met Bosnische boventitels.
In het publiek wordt gehuild en gelachen. Op de voorste zitten Ismirs ouders. Zijn moeder, Hajrija Hero, krijgt bij het begin al een pak zakdoeken toegestopt. Na afloop heeft ze nog steeds tranen in de ogen. Van verdriet, maar ook van geluk, zegt ze. "Alles klopte, het was precies zoals het toen was. Ik ben zo trots op mijn zoon en mijn schoonzoon." Het stuk heeft haar doen inzien dat het belangrijk is over de trauma's van de oorlog te praten. "Ismir heeft zijn koffer geopend. Nu is het de beurt aan mij, en zijn vader en broer, want wij hebben onze koffers nog niet opengemaakt."
Dat het stuk over meer gaat dan het verhaal van Ismir alleen, merkten Nick en Ismir na afloop van eerdere voorstellingen in Nederland. "Veel mensen waren erdoor geraakt en kwamen naar ons toe. Niet alleen Bosnische Nederlanders, maar ook een joodse dame die de Tweede Wereldoorlog heeft overleefd," zegt Ismir. "Een Syrische vriend van ons, die met een bootje de Middellandse zee overstak, herkende zich in het verhaal. Dus blijkbaar zit er iets universeels in het verhaal, dat mensen die dit ook hebben meegemaakt helpt."
Dat de voorstelling goed is ontvangen in Bosnië, betekent veel voor Ismir. "Ik vind het zo belangrijk dat andere mensen nu ook gaan praten. Het is gewoon tijd. De oorlog is een kwart eeuw geleden. Die verhalen moeten nu gaan stromen, want als we nog langer wachten zullen veel herinneringen vervagen."
