Klimaatverandering brengt tropische infectieziekten naar Europa
Tomas Riemens
redacteur Online
Tropische infectieziekten komen mede door klimaatverandering ook in regio's met een milder klimaat, en dus in Europese landen, steeds vaker voor. Het gaat om ziekten als knokkelkoorts, chikungunya, zandmugziekte en hersenontsteking, die allemaal door muggen en teken verspreid worden.
Daarvoor hebben wetenschappers vandaag gewaarschuwd op een Europees congres over infectieziekten (ECCMID) in Amsterdam. De ECCMID is het grootste congres ter wereld over infectieziekten. Er nemen 13.500 artsen en wetenschappers uit 127 landen aan deel.
Knokkelkoorts (dengue), chikungunya, zandmugziekte (leishmaniasis) en door teken overgebrachte hersenontsteking (TBE) kwamen in de meeste Europese landen tot voor kort alleen als geïmporteerde ziekten voor. Reizigers brengen die mee uit de (sub)tropen, bijvoorbeeld uit Caraïbisch Nederland en uit Suriname. Dat verandert langzaam.
Het Middellandse Zeegebied is intussen een deel van het jaar een tropische regio geworden.
Verschillende soorten muggen en teken die deze en andere ziekten kunnen overbrengen gedijen nu al goed in gebieden waar ze tot voor kort nauwelijks of niet voorkwamen. Dat komt door de langere perioden met warm weer, de minder koude winters, de grotere hoeveelheid regen, maar ook de droogte.
"Het Middellandse Zeegebied is intussen een deel van het jaar een tropische regio geworden", zegt Giovanni Rezza, directeur infectieziekten bij het Instituto Superiore di Sanitá, de Italiaanse zusterorganisatie van het RIVM. "De tijgermug heeft zich daar al gevestigd. En op de Italiaanse eilanden is het droge, warme klimaat steeds geschikter voor teken."
In Italië en Spanje hebben ze nu al hun handen vol aan de tijgermug. En dat zijn landen waar wij veel op vakantie gaan.
Ook in delen van Zuid-Duitsland en Zwitserland is de tijgermug intussen een ingeburgerde gast. "Door een combinatie van factoren wordt het klimaat hier steeds geschikter voor de tijgermug", zegt Arnold van Vliet bioloog aan de Wageningen Universiteit en verbonden aan muggenradar.nl. "In Italië en Spanje hebben ze daar nu al hun handen vol aan", zegt Van Vliet, "en dat zijn landen waar wij veel op vakantie gaan."
In Nederland wordt de tijgermug sporadisch aangetroffen, meestal in geïmporteerde tweedehands autobanden of 'geluksbamboe'-planten. Het RIVM en de NVWA zijn actief bezig met de bestrijding ervan. "Maar uiteindelijk zullen we er allemaal mee aan de slag moeten", zegt Van Vliet. "We kweken de muggen immers zelf, bijvoorbeeld door water in bakjes en potjes in de tuin te laten staan."
De tijgermug kan de virussen overbrengen die dengue, chikungunya en zika veroorzaken. Door een tekenbeet kan iemand de bacterie oplopen die de ziekte van Lyme veroorzaakt of het virus dat voor hersenontsteking kan zorgen.
De zandmugziekte leishmaniasis wordt door een parasiet veroorzaakt die door zandmuggen wordt overgebracht. De ziekte gaat meestal gepaard met ernstige zweren op de huid of op de slijmvliezen. Soms kan de zandmugziekte de lever en milt aantasten en zelfs dodelijk zijn.
Chikungunya is een virusziekte die vooral gepaard gaat met hoge koorts en ernstige gewrichtspijnen. Ook dengue is een virusziekte die zich onder meer kenmerkt door plotseling zeer hoge koorts, spier en gewrichtspijn en hoofdpijn.
De afgelopen twaalf jaar hebben zich in de Middellandse Zee-landen een reeks kleinere en grote uitbraken van dengue en vooral chikungunya voorgedaan. Italië had in 2007 en 2017 twee grote uitbraken van chikungunya met elk honderden patiënten. "Dat heeft veel te maken met lange, hete en natte zomers", zegt Rezza.
De chikungunya-uitbraken in 2007 en 2017 in Italië zijn allebei naar alle waarschijnlijkheid begonnen doordat een toerist het virus meebracht. Beide keren uit Zuid-Oost Azië. "In Italië heeft de tijgermug de besmette persoon gestoken en zo het virus opgepikt", vertelt Rezza. "En door andere mensen te steken heeft de tijgermug die weer besmet."
Gele koorts-mug
Langs de Zuid-Franse kust waren in die periode bijna elk jaar kleinere uitbraken van zowel dengue als chikungunya. Ook Spanje en Kroatië hadden kleine uitbraken van dengue. Op het Portugese eiland Madeira ten slotte, door zijn klimaat en geïsoleerde ligging een bijzonder geval, was in 2012 een grote uitbraak van dengue met meer dan tweeduizend patiënten. Op Madeira speelde niet de tijgermug de hoofdrol, maar de gele koorts-mug. "Die zien we in Europa gelukkig nog niet", zegt Rezza.
Griekenland werd in 2011 en 2012 getroffen door een malaria-uitbraak en ook in 2016 deden zich daar een paar gevallen van malaria voor. In 2018 was er een grote uitbraak van het Westnijlvirus in een aantal Zuid(oost-)Europese landen. In totaal ging het om tweeduizend patiënten van wie er 181 overleden. De meeste patiënten hebben griepachtige verschijnselen maar een klein deel loopt hersen- of hersenvliesontsteking op, vaak met de dood tot gevolg.
Hersenvliesontsteking
Wie gebeten wordt door een teek die besmet is met het TBE-virus heeft een kleine kans hersenontsteking of een hersenvliesontsteking te ontwikkelen. Meestal wordt die voorafgegaan door een aantal dagen met griepachtige verschijnselen en een korte periode zonder ziekteverschijnselen. Dan volgt koorts, zware hoofdpijn en de eigenlijke hersen- of hersenvliesontsteking. Patiënten belanden in het ziekenhuis en sommigen overlijden aan de gevolgen ervan.
Het TBE-virus komt in Europa al voor in Scandinavië, Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk en ook Rusland. In Europa zijn ongeveer tweeduizend patiënten per jaar en in Rusland tienduizend.
In Nederland is het virus nog zeldzaam. In 2016 is het gevonden in reeën op de Sallandse Heuvelrug en de Utrechtse Heuvelrug. Sindsdien is de ziekte volgens het RIVM bij vijf Nederlandse patiënten aangetoond.
Waarschuwingssysteem
"Klimaatverandering speelt een belangrijke rol bij het verspreiden van tropische infectieziekten naar gebieden met een mild klimaat, maar reizen en de toenemende globalisering zijn nog belangrijker", zegt Jan Semenza van ECDC, de Europese koepelorganisatie van gezondheidsinstituten zoals het RIVM.
Hij onderstreept op het congres in Amsterdam dat muggen meer en langer ziekten kunnen verspreiden doordat het warmer wordt. Als de avonden warmer zijn, steken ze ook vaker. "Dat zagen we bijvoorbeeld tijdens de zika-epidemie van een paar jaar geleden. Die was vooral heftig in Noord-Oost Brazilië dat precies in die periode kampte met warmterecords."
Semenza en Rezza pleitten er op het congres voor dat overheidsinstanties meer moeten doen aan het in kaart brengen van de leefgebieden van de muggen en moeten waarschuwen voor de gevaren. "Bij het ECDC zijn we bezig met het opzetten van een waarschuwingssysteem. Dat combineert data over het voorkomen van ziektes met data over klimaat en sociaal-economische data. Zo hopen we voorspellingen te kunnen doen over risico's op uitbraken. Daar kan dan op geanticipeerd worden."