Rembrandts 'Saskia' na 268 jaar terug in Leeuwarden

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

"Het is absoluut thuiskomen voor Saskia", meent Marlies Stoter van het Fries Museum in Leeuwarden. "Hier 500 meter vandaan is ze geboren, in het huis de Ossekop. Hier is ze opgegroeid en heeft ze op straat gespeeld."

Het portret Saskia en profil in rijk gewaad keert voor het eerst in 268 jaar terug naar Nederland voor de tentoonstelling Rembrandt en Saskia: liefde in de Gouden Eeuw. Het museum sluit er het jaar van Culturele Hoofdstad Leeuwarden mee af en geeft het startsein voor Rembrandtjaar 2019, 350 jaar na de dood van de schilder.

"Het ideale moment om Saskia een keer naar huis te halen", meent Stoter. "Het beroemdste Friese bruidspaar ooit" vormt de rode draad door de tentoonstelling over het huwelijk in de Gouden Eeuw.

Rembrandt begon aan het portret kort voor zijn huwelijk in 1634 met de Friese burgemeestersdochter Saskia van Uylenburgh. Na haar vroege dood, acht jaar later, zal het hem extra dierbaar zijn geweest, vermoedt Stoter.

"Het was niet voor de verkoop, hij heeft het altijd thuis gehouden. Voor hun zoon Titus moet dit het beeld van zijn moeder zijn geweest waarmee hij opgroeide. Titus was een maand of negen toen Saskia stierf, dus die had geen eigen herinneringen aan haar."

Na haar dood bewerkte Rembrandt het portret: hij gaf zijn overleden vrouw een takje rozemarijn in handen, symbool voor herinnering. Ook voegde hij de witte veren op haar hoed toe, die staan voor vergankelijkheid.

Aan de bedelstaf geraakt was Rembrandt uiteindelijk gedwongen ook dit portret te verkopen, aan zijn goede vriend Jan Six, dat wel. Later werd het werk weer doorverkocht aan een Duitse familie.

"Titus was ongeveer tien toen zijn vader het verkocht. Ik vraag me altijd af hoe dat voor hem geweest moet zijn", mijmert Stoter. "Zou Rembrandt zijn zoon met dit portret hebben verteld over zijn moeder, hun liefde? Daar krijgen we helaas geen antwoord op."

Op de tentoonstelling is meer materiaal te zien dat Rembrandt zou kunnen hebben gebruikt om zijn verhaal te doen. Vlugge etsen en geschetste tekeningen waarmee hij zijn gezinsleven vastlegde. Een uniek kijkje achter de voordeur.

"De tekeningen raken me zeer. Ze zijn zo liefdevol gedaan", meent Stoter. "Je ziet aan de schetsen hoe goed hij kon kijken. Hij vangt het moment. Wie deed dat in die tijd?"

"Heel veel van zijn tekeningen zijn niet bedoeld om later schilderijen van te maken. Het was meer zoals wij nu een foto zouden maken. Ze kwamen als een soort fotoalbum terecht in een map die hij privé hield."

Rembrandt schetste een kindje dat schrikt van een hond. Een vrouw die haar haren laat kammen, wellicht Saskia. Een paartje dat de liefde bedrijft in bed. En uiteindelijk ook zijn vrouw die langzaam bezwijkt aan "een uitteerende siecte", tbc.

Zo meandert Rembrandt door de vier thema's in de tentoonstelling: verliefd, verloofd, getrouwd en herinnerd. Telkens weer blijkt dat, vooral voor de hogere lagen van de bevolking, trouwen een echte familieaangelegenheid was. De familienaam moest worden doorgegeven en dat moest ordentelijk gebeuren. Passie werd daarbij gezien als afleidend en van voorbijgaande aard.

Toch ziet Stoter tussen Saskia en Rembrandt wel degelijk liefde. "Het was voor haar vanzelfsprekender geweest om met een jurist te trouwen. Haar broer was jurist, haar zwagers ook, haar vader had aan het Friese hof gediend. Maar ze trouwde met een schilder."

De familie Uylenburgh moet hebben gezien dat Saskia bij Rembrandt paste. En dat hij respectabel genoeg was. "Ik denk dat haar familie wel zag dat Rembrandt kwaliteiten had en het ver zou schoppen."