Tachtigjarige Oorlog: 'Nederland kwam toevallig uit strijd voort'

• Jeroen Wielaert

  verslaggever

Het ging niet alleen om de bevrijding van Spaanse tirannie, maar ook om de nieuwe heerschappij van het ware geloof in de Lage Landen. Het werd een burgeroorlog vol wreed, verwoestend en gewetenloos religieus fundamentalisme die duurde van 1568 tot 1648. Voor oude en jonge bezoekers wordt de actualiteit van toen indringend zichtbaar in de tentoonstelling 80 Jaar Oorlog. De geboorte van Nederland in het Rijksmuseum. Premier Rutte gaf als docent geschiedenis al een eerste rondleiding.

Het complexe dubbelconflict strekte zich uit over een periode van meer dan drie generaties. Zij die het begin hebben meegemaakt in 1568, hebben het eind niet beleefd. De mensen die het slot vierden in 1648 met de Vrede van Munster kenden het verloop voornamelijk uit tal van 80-jarige verhalen, sterk gekleurd door propaganda, rijkelijk verspreid in spotprenten. Meer exacte feitelijkheid werd afgebeeld op indrukwekkende wandtapijten en imposante schilderijen. Journaalreportages waar de wevers en schilders jaren de tijd voor hadden, terwijl de volksmond nog vol was van wat er gebeurd was, in pure triomf, of grote verbittering.

De bezoekers van de expositie hebben hun eigen onderwijs gehad, moderne oorlogen beleefd, zijn getuige van hedendaagse conflicten. Aan de hand van negen thema's kunnen ze in evenzoveel zalen hun historische beeld bijstellen en toetsen aan de actualiteit. Dan komt het besef: er is sindsdien veel verbeterd, maar de mensheid blijft 450 jaar later toch ploeteren met dezelfde wrede gegevens: terreur, vervolging, intolerantie. Juist waar verdraagzaamheid een van de waarden was waar de Tachtigjarige Oorlog om begon.

In beginzaal Orde staat de buste van de Spaanse Koning Philips II centraal, een vorst om grondig de pest aan te hebben destijds. Roomse despoot zonder empathie voor de zielen van de geografisch hooggelegen Lage Landen. De zoon van Karel V moest proberen een eind te maken aan de chaos, verbeeld in de volgende ruimte. Hij was ver weg van wat protestantse vandalen uitrichtten in een furieuze kaalslag aan katholieke heiligenbeelden. Kerk na kerk, overal was de razende geloofsterreur, tot diep in wat nog Gewesten heetten. Gewetenloos tot en met in de nagestreefde tolerantie. Het was nieuws, toen.

Afgoderij

Conservator Gijs van der Ham: "Het gebeurde met heftige beelden. Dat was ook nodig, omdat het over heel verschillende visies op het geloof ging. De protestanten weigerden in heiligenbeelden te geloven. Zij vonden dat het afgoderij was. Ze lieten het in propagandaprenten heel duidelijk zien."

Vlakbij liggen de brokstukken van oude beelden, onderdeel van de judaskus. Nog maar tien jaar geleden teruggevonden in de bodem van de kerk van Doorn, niet ver van de Nederlandse katholieke bakermat Utrecht. Van der Ham: "Ze hebben de fragmenten onder de vloer verstopt. De kleuren zijn goed bewaard gebleven. De nieuwe protestantse gelovigen die naar de diensten gingen, liepen eroverheen. Het was de ultieme vernedering."

Het was een brute onderlinge afrekening. Niks heilige oorlog, van Nederlanders onder elkaar, weet Van der Ham. "Het waren natuurlijk radicale, echt fundamentalistische mensen die 100 procent voor hun geloof gingen en weinig ruimte gaven aan andersdenkenden. Dat gold ook voor de andere partijen die ook keihard ingrepen. Het is eigenlijk toeval dat Nederland uit die strijd is voortgekomen."

Oorlogsroffels

Met een vroege folkversie van protestlied Wilhelmus en oorlogsroffels in de doorgang gaat het langs vitrines met blinkende musketten - prins Maurits zorgde goed voor standaardbewapening - en bieden kolossale wandkleden en schilderijen groots zicht op de maritieme overwinningen bij Sluis en Gibraltar - de BBC-, CNN- en NOS-stills van die dagen.

In de aan de Nederlandse Identiteit gewijde zaal hangt het ongekende topstuk van de Middelburgse schilder Adriaen van de Venne: De Zielenvisserij. Aan de ene kant de protestantse predikanten en bestuurders uit het Noorden, onder wie prins Maurits, en aan de andere kant de katholieke geestelijken, onder wie de landvoogden Albrecht en Isabella. Op de rivier vissen protestantse en katholieke geestelijken zielen op. De protestanten zijn daar succesvoller in. Van der Ham: "De schilder laat duidelijk zien: daar ligt de toekomst."

Als historicus en rondleider voor een stel leerlingen van het Amsterdamse Spinoza Lyceum stond premier Mark Rutte stil bij het portret van Johan van Oldenbarnevelt, zijn favoriet als eerste premier van Nederland. Voor zijn gehoor sprak hij over de moord op de toenmalige topbestuurder, in 1619.

Nader gevraagd wilde Rutte de executie niet beoordelen als een politieke moord. "Dat is ingewikkeld. We moeten oppassen om daar bijna 400 jaar later zulke definitieve uitspraken over te doen. Met de moord op Johan de Witt, bijna 50 jaar later, behoort het tot de twee meest spectaculaire gebeurtenissen uit onze geschiedenis. Er waren grote onderlinge spanningen. De gezamenlijke vijand was even weg, dat waren de Spanjaarden. Er was een twaalfjarig bestand, we hadden de mogelijkheid om ons op elkaar te richten."

Of het weer kan gebeuren, zoals gevraagd door een scholier? Rutte: "Ik ben zelf historicus en ik behoor niet tot de historici die denken dat de geschiedenis zich steeds herhaalt. Het is wel interessant om verbanden te zien. Bijvoorbeeld hoe Nederland zo succesvol is geworden. De combinatie van wereldlijke macht, een heel sterk leger en marine en een unieke handelspositie, we liggen op een uniek plekje."

En de wreedheid in Oost en West niet vergeten? "Ik heb het ook benoemd. De slavenhandel komt op, onderdeel van de West-Indische Compagnie. Dus er zitten ook minder fraaie hoofdstukken bij, zeker."