Merkel en Poetin weten: we hebben elkaar nodig

• Kees van Dam

  verslaggever in Duitsland

De ontmoeting tussen kanselier Merkel en de Russische president Poetin, vanavond in de buurt van Berlijn, markeert een opmerkelijk en interessant keerpunt in de relatie tussen Duitsland en Rusland. De twee spreken elkaar in het 18e eeuwse barokke slot Meseberg, het gastenhuis van de Duitse regering op zeventig kilometer van de hoofdstad. Pragmatisme, 'realpolitik': dat zullen daar de sleutelwoorden zijn.

De top is een vervolg op de gesprekken die Merkel en Poetin hadden in Sotsji, afgelopen mei. Harde resultaten zijn niet te verwachten, benadrukken ingewijden. De twee spreken weliswaar de pers toe vóór hun ontmoeting. Maar er is geen persconferentie gepland na afloop.

Toch zijn de ogen van de internationale gemeenschap gericht op Meseberg, dat na de Tweede Wereldoorlog in het door het Rode Leger bezette deel van Duitsland lag. Want het belang voor beiden is cruciaal: een helder signaal afgeven dat Duitsland en Rusland weer 'on speaking terms' zijn, ook om de Amerikaanse president Trump duidelijk te maken dat de twee landen zo nodig samen tegengas kunnen geven.

De toon aan de onderhandelingstafel wordt bikkelhard, ook al neemt het aantal gezamenlijk belangen toe en ook al is Duitsland van oudsher het land van de 'Russlandversteher'.

Merkel en Poetin hebben een gezamenlijke achtergrond. Zij groeide op als dochter van een dominee in communistisch Oost-Duitsland en spreekt Russisch. Hij spreekt op zijn beurt goed Duits, door zijn periode in Dresden als geheim agent voor de KGB in de nadagen van de Sovjet-Unie. En beiden spreken de taal van de 'realpolitik'. Dat is handig wanneer ze zich buigen over de agenda van hun ontmoeting.

Oekraïne, Syrië, Nord Stream

Er zijn drie onderwerpen. Om te beginnen Oekraïne: de burgeroorlog in het oosten duurt voort tussen het regeringsleger en door Rusland gesteunde separatisten. Er zijn sinds het begin van de strijd in het voorjaar van 2014 zo'n 10.000 doden gevallen. Duitsland wil dat Rusland zijn invloed in het oosten van Oekraïne nadrukkelijk matigt. En komt er een internationale vredesmacht om de strijdende partijen uit elkaar te houden? De zware wapens moeten weg, de wederopbouw moet beginnen, is het Duitse standpunt.

Wederopbouw is voor Poetin het sleutelwoord als het gaat om het tweede agendapunt: Syrië. De strijd daar is min of meer gestreden, de blik richt zich steeds meer op de toekomst. Rusland heeft Duits, en ander Europees, kapitaal nodig (zo'n 200 miljard euro) om het land weer op te bouwen. Naar schatting 600.000 Syrische vluchtelingen moeten terugkeren. Velen van hen wonen in Duitsland en Merkel ziet ze uiteindelijk graag weer vertrekken, om critici op haar vluchtelingenpolitiek uit 2015 ('Wir schaffen das') de wind uit de zeilen te nemen.

Ook bij agendapunt nummer drie hebben Merkel en Poetin een gezamenlijk belang. Nord Stream 2 is een gasleiding in aanleg van Rusland naar Duitsland. Het belang voor Rusland: verdubbeling van de capaciteit om gas naar Europa te laten vloeien. En Duitsland krijgt gas binnen dat 20 procent goedkoper is dan het huidige. Maar met name Oekraïne is boos. Dat land vreest dat Rusland nu minder gas zal sturen door de huidige leidingen en dat betekent dat Oekraïne jaarlijks miljarden misloopt als overslagvergoeding.

En dan is er Trump. De Amerikaanse president bezorgt Merkel en Poetin al een tijdje hoofdpijn. Hij eist van Duitsland een grotere financiële bijdrage aan de NAVO en is druk bezig de internationale orde op te schudden met zijn handelspolitiek en het opzeggen van de nucleaire deal met Iran, een stap die Duitsland en Rusland afwijzen. Actueel is dat Trump dreigt met extra sancties tegen Moskou als straf voor de betrokkenheid van de Russen bij de vergiftiging van oud-spion Sergej Skripal.

Merkel is een van de architecten achter de sancties tegen Rusland na de militaire inlijving van de Krim in 2014. Maar Poetin hoopt toch, als Washington inderdaad overgaat tot extra sancties, dat Merkel haar invloed in de Europese Unie zal gebruiken om deze nieuwe maatregelen tegen Rusland niet te steunen of waar mogelijk te verzachten.

Veel gezamenlijke belangen, maar ook veel verschillen

Tot een nieuw strategisch partnerschap tussen Duitsland en Rusland zal het in slot Meseberg niet komen. Ondanks alle gezamenlijke belangen zijn daarvoor de verschillen van inzicht op tal van terreinen te groot. Tegelijkertijd groeit in Berlijn en Moskou het besef dat men elkaar nodig heeft, in een snel veranderende wereld met snel veranderende verhoudingen. Pikant detail: Merkel twijfelde lang over een verlenging van haar kanselierschap, maar stelde zich kandidaat kort nadat de populist Trump de verkiezingen in Amerika won.

En daar komt vanuit Duits perspectief nog bij dat het land sterke historische banden heeft met Rusland. Duitsland is het land van de 'Russlandversteher'. Nergens zijn er zoveel mensen die begrip hebben voor Rusland, van oudsher en op basis van respect.

In de 18e en 19e eeuw waren het uit Duitsland afkomstige, goed opgeleide leraren en artsen die de hoven en paleizen bevolkten in deels door Duitse architecten gebouwde steden als Sint-Petersburg. De tsarina's hadden vaak Duits adellijk bloed. Merkels voorganger Otto von Bismarck sloot in 1887 het geheime 'Rückversicherungsvertrag' met de tsaar: Duitse neutraliteit bij een aanval op Rusland door Oostenrijk-Hongarije. Met andere woorden: Duitsland wil Rusland niet bedreigen, staat welwillend tegenover Rusland, wil altijd de lijntjes openhouden.

En die historisch gegroeide welwillendheid is in de 20e eeuw nog eens drastisch versterkt door een kolossaal schuldgevoel, met name door de Tweede Wereldoorlog. Door Hitler kwamen in de toenmalige Sovjet-Unie tussen 1941 en 1945 naar schatting 25 miljoen Russen om het leven, bijna 15 procent van de totale bevolking. En daarna de Duitse deling, de 45 jaren durende bezetting door de Sovjet-Unie van het oosten van Duitsland. Dit nooit meer.

Dus wie vanavond rond 18.00 uur naar de verklaringen van Merkel en Poetin in slot Meseberg kijkt, kan bij het duiden gerust en geheel historisch verantwoord even aan de 'Kaiser' en de 'tsaar' denken.