'Sleutelstuk' Japanse schilderkunst ontdekt bij etentje

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

Het is in één klap een topstuk van het Museum Volkenkunde in Leiden: een kamerscherm van de Japanse kunstenaar Kawahara Keiga, waarvan niemand het bestaan kon vermoeden. "Het is echt een sleutelstuk", oordeelt conservator Daan Kok. "Het bindt onze hele collectie samen. We kunnen bijna onze hele Japanse collectie eraan relateren."

Het werk uit circa 1836, dat bestaat uit acht panelen met zijde, is bijna 5 meter lang. Het scherm toont de Baai van Nagasaki met het Nederlandse handelseiland Deshima, het zeilschip Marij en Hillegonda en de Chinese wijk van de Japanse stad.

Alleen al het formaat verbaasde Kok. "We kennen geen ander kamerscherm van hem. Het grootste dat wij van hem kennen, is pakweg 80 bij 60 centimeter. Dit kamerscherm was een tour de force. Het is een unicum."

De eigenaren willen anoniem blijven. Wel wil Kok verklappen dat een familie het zeker 100 jaar in bezit had en de eigenaren nooit konden bevroeden dat ze een topstuk in huis hadden. "Ik kan me voorstellen dat het begin 20ste eeuw niet meer dan een curiosum was. Er was niet veel bekend over die kunstenaar en lang werd niet het verband met Keiga gelegd."

Dat veranderde tijdens een etentje. "Zij hadden iemand te eten die geïnteresseerd is in Japan en lieten het hem zien. Hij had meteen door dat het niet zomaar een scherm was en nam contact op met een expert. Zo kwam de bal aan het rollen."

"Ik werd gebeld op vakantie en begreep het eerst niet helemaal. "Er zijn helemaal geen schermen van Keiga." Na terugkomst heb ik snel een afspraak gemaakt en ben steil achterovergeslagen van wat we te zien kregen."

Kok vermoedt dat het werk ooit besteld is door de baas van Deshima. "Het is vrijwel zeker door een Nederlander besteld, want Deshima is iets prominenter afgebeeld dan het in werkelijkheid was en er staat een Nederlands schip pontificaal in beeld. We denken dat het misschien van het Nederlandse opperhoofd was, dat is de meest voor de hand liggende persoon. Maar bewijs hebben we nog niet."

Dat de opdrachtgever voor Keiga koos is logisch, omdat hij als schilder in dienst was van de Nederlanders. Een uitzondering, want Japan wilde niets weten van westerse contacten: het eilandje Deshima werd zelfs speciaal aangelegd zodat buitenlanders niet op het vasteland hoefden te komen. Veel afbeeldingen die Keiga schilderde, vonden hun weg naar Leiden; het museum heeft de grootste collectie van zijn werk wereldwijd.

'Superbelangrijk historisch materiaal'

Keiga is van onschatbare waarde, legt Kok uit. "Hij wordt de fotograaf zonder camera genoemd, omdat hij zo gedetailleerd werkte. Hij legde op een ongelooflijk gedetailleerde manier allerlei aspecten vast van het 19e-eeuwse Japan. Gereedschap, gebruiksvoorwerpen, scènes uit het leven, vissen, landschappen, noem maar op. Superbelangrijk historisch materiaal."

"We merkten dat ook toen we het scherm onderzochten: je kunt alles vinden. Wat hij afbeeldde, klopt met wat wij kunnen verifiëren. We kunnen dus echt zien hoe de situatie daar was."

Kok geniet van de details die Keiga toonde. "Het is onvoorstelbaar. Neem zo'n ontmoeting van een paar mensjes op straat: millimeterwerk maar zo gedetailleerd, met kleine slagschaduwen. Ik heb met heel veel genoegen zitten kijken."

De Japanse schilder maakte zichtbaar gebruik van westerse technieken die hij oppikte op Deshima. "Omdat hij in dienst van de Nederlanders op Deshima was, zat hij dicht bij de bron van westerse invloeden in Japan. Hij leerde tekentechnieken, las er boeken over en paste het toe in zijn werk. Het is een soort hybride vorm: Japanse zijde, Japanse pigmenten, maar ook westerse technieken zoals verdwijnpuntperspectief en schaduwwerking."

Wat het museum heeft betaald voor het werk, wordt niet bekendgemaakt. "Ik mag er niets over zeggen, maar we hebben verschillende fondsen aangeschreven en het is prachtig om te zien hoe die allemaal heel enthousiast reageerden."

De komende twee weken is het kamerscherm te zien in Leiden, daarna wordt het anderhalf jaar lang grondig gerestaureerd. "Dat is hard nodig, want het is niet in geweldige staat."

"We hopen tijdens de restauratie nog meer te vinden, want kamerschermen werden geplakt op verschillende lagen papier. Daar komt waarschijnlijk ook materiaal naar boven, namen, gegevens. Onder een loszittend stuk hebben we al gezien dat de naam van een Chinese kapitein wordt genoemd die tussen 1795 en 1826 op Nagasaki voer. Dat zijn waanzinnige kansen voor aanvullend onderzoek."

Kok verwacht veel belangstelling voor de vondst. "We hebben ook een persbericht in het Japans verzonden en er kwamen al snel reacties. Het zal ongetwijfeld ook in Japan tot nieuws leiden."