'Waarom zou je fictie schrijven als de feiten absurder zijn?'

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

Toen Stalin in 1953 in zijn slaapkamer werd getroffen door een hersenbloeding, was de machtige dictator hulpeloos verloren. Zijn beveiliging had bevel gekregen hem niet te storen. Toen hij 's ochtends eenmaal werd gevonden, waren er in Moskou nauwelijks specialisten te vinden: de paranoïde Stalin had ze allemaal verbannen uit angst voor een samenzwering van zijn artsen. De Sovjetleider stierf binnen drie dagen een smadelijke dood.

"Ik was van plan iets te doen over een moderne dictator, een fictief verhaal", zegt regisseur Armando Iannucci, die over het gekonkel en de intriges na Stalins dood The Death of Stalin maakte. "Maar waarom zou je fictie schrijven als de feiten zo veel absurder zijn en veel meer zeggen?"

Satiricus Iannucci is vooral bekend van de series The Thick of It en Veep, waarin hij de hypocrisie in de Britse en Amerikaanse politiek en media vlijmscherp fileert. In dit historische uitje is hij nog ambitieuzer: hij wil internationaal de democratie wapenen met een terugblik op de excessen van de Sovjettijd. De film draait vanaf vandaag in Nederland.

"Er viel me twee, drie jaar geleden iets op in Europa en andere democratieën: de opkomst van sterke leiders. Je had Berlusconi, Poetin, Erdogan en Orbán in Hongarije. Le Pen in Frankrijk en de UKIP passen er ook in. Het voelde allemaal wat retro aan."

"Mensen denken onomfloerst na over alternatieven voor democratie. Ik wilde speculeren waar dat op uit kan lopen. Dat kun je doen door terug te grijpen op een tijd dat er een alternatief voor democratie was."

Vol zwarte humor toont Iannucci de machtsspelletjes van de nomenklatoera in het vacuüm dat Stalin achterlaat. Wie boven het maaiveld uitstak, kon zijn kop verliezen, maar een te afwachtende houding was ook gevaarlijk.

De meedogenloze spionnenleider Beria eindigde op het schavot, Stalins directe opvolger Malenkov kwam op een zijspoor terecht als directeur van een krachtcentrale. Dat de onbetekenende Chroesjtsjov (gespeeld door Steve Buscemi) uiteindelijk iedereen zou overwinnen, zag niemand aankomen.

Iannucci ziet parallellen met de huidige politiek, waarin de poppetjes soms belangrijker zijn dan de standpunten. Niet alleen bij populistisch rechts, benadrukt hij aan de hand van figuren als Emmanuel Macron in Frankrijk, Bernie Sanders in de VS of Jeremy Corbyn in Groot-Brittannië. Onconventionele figuren die de gevestigde orde uitdagen.

"Het gaat niet om rechts of links. Het is antipolitiek", stelt hij. "We zien kiezers die bereid zijn op een onorthodox figuur te stemmen, buiten het partijkader, omdat ze een alternatief zoeken. Dat leidt tot onvoorspelbaarheid in de politiek."

De gedachte aan Donald Trump dringt zich op, hoewel Iannucci zijn film al voor diens overwinning had opgenomen. "Ik zal niet zeggen dat ik zijn opkomst voorspeld heb, maar ik was me er wel van bewust dat er iets veranderde. Het was geen politiek meer zoals we gewend waren, het werd vreemd en onvoorspelbaar."

"Voor mijn tv-series heb ik jarenlang de Amerikaanse politiek op de voet gevolgd. Trump komt niet uit het niets. Hij is een product van de jarenlange politieke stagnatie. Beide partijen weigeren met elkaar te praten en daarom gebeurt er niets. Alles is versteend en in dat vacuüm ontstond het onverwachte."

Iannucci weigert Trump te zien als een exponent van de zwijgende meerderheid die eindelijk eens zijn klachten verwoord ziet. "Daar geloof ik niet in. Om te winnen belooft hij dingen waarvan hij weet dat hij het niet kan waarmaken. En hij appelleert aan angsten en paranoia. Hij schept zijn eigen vijanden. Dat is een eeuwenoude traditie."

"Ik vind het beangstigend", oordeelt de filmmaker. "Trump gebruikt de taal van een dictator uit de jaren 20, 30. De inval bij zijn advocaat noemde hij een aanval op het land. CNN en NBC zette hij neer als vijanden van het volk. Zijn tegenstander zette hij weg als crimineel met zijn 'Lock her up'. Dat is gevaarlijke taal."

Iannucci hoopt dat de bioscoopganger lessen trekt uit het beeld dat hij schetst van Stalin. Om demagogen te voorkomen hebben burgers volgens hem de plicht de politiek te blijven controleren. "Je moet er constant aan werken. Je kunt er niet van uitgaan dat omdat je nu in een democratie leeft, dat altijd wel zo zal blijven."