Transgenderpionier Aaïcha Bergamin moest haar leven lang knokken
"Ik heb geen vagina op mijn voorhoofd, maar wel een paspoort waarin staat dat ik vrouw ben. Jullie moeten mij vanaf nu met rust laten." Met die woorden legde Aaïcha Bergamin halverwege de jaren 70 triomfantelijk haar paspoort neer op de balie van een Amsterdams politiebureau. Eindelijk konden agenten haar niet meer lastigvallen.
Bergamin (1932-2014) is een van de transgenderpioniers die centraal staat in het boek Transgenders in Nederland: een buitengewone geschiedenis van historicus Alex Bakker. Het boek ligt sinds vandaag in de winkels.
Bakker zelf maakte 18 jaar geleden de transitie van vrouw naar man. "Nederland is de wereldwijde koploper in het ontwikkelen van transgenderzorg", vertelt hij in Met het Oog op Morgen. "Zo is het één van de weinige landen waarbij geslachtsoperaties onderdeel uitmaken van reguliere gezondheidszorg."
Die koppositie is niet zonder slag of stoot ontstaan. Tot halverwege de jaren 70 was genderdysforie nauwelijks bekend in Nederland, laat staan dat het werd begrepen. Artsen die mensen hielpen die van geslacht wilden veranderen, zouden snijden in een gezond lichaam. En transgenders? Die zouden geestesziek zijn.
Bergamin ondervond dit aan den lijve. Haar moeder stuurde haar op haar zeventiende naar een psychiatrische instelling. Ze ontsnapte, liftte naar Parijs en vond werk als danseres in nachtclubs. "En ja, daar zag ik ze dan eindelijk: de travestieten, de transseksuelen. Beeldschone vrouwen. En ik mocht erbij", zegt Bergamin over haar Franse avontuur in het boek. Zo begon haar nieuwe leven.
Hoerenmadam
Hoewel ze volop genoot van het Franse nachtleven, keerde ze na haar twintigste terug naar Amsterdam. Ze ging aan de slag als prostituee en hoerenmadam op de wallen. Een reguliere baan zat er voor haar en andere 'transen' immers niet in: als je al geaccepteerd werd door je collega's, stond het verkeerde geslacht in je papieren vermeld. Voor hun hormoonmedicatie waren transgenders aangewezen op de zwarte markt. Wie geopereerd wilde worden, moest naar het buitenland.
Mannen of vrouwen als Bergmanin werden in Amsterdam bovendien voortdurend lastiggevallen en vernederd door politieagenten. Dat kon door een gemeentelijke verordening uit de tijd van Napoleon. "Verboden in het openbaar te verschijnen in de kleding van de andere kunne", luidde die.
Pas in de jaren 70 veranderde alles dankzij pionierswerk van arts Otto de Vaal en later het VU Medisch Centrum. Een christelijk ziekenhuis nota bene. "Het motto van de VU was 'de geneeskunde is de dienares der barmhartigheid'. Met die gedachte verfijnde een plastisch chirurg zijn operatietechniek voor geslachtsverandering", zegt Bakker.
Volgens de historicus is juist de betrokkenheid van de VU van levensbelang geweest. "Het ziekenhuis had een onkreukbare reputatie. Medische zorg voor transgenders werd voor het eerst en blijvend serieus genomen door artsen, politici, ziekenkostenverzekeraars en media."
Bergamin ging in de jaren 70 onder het mes en dwong via de rechter af dat ze haar geslacht in haar paspoort mocht veranderen. Nadat de Tweede Kamer in 1985 de wet op geslachtswijziging met een grote meerderheid aannam, konden andere transgenders dit ook.
Het aantal mensen dat hun officiële geslachtsregistratie heeft veranderd, is de afgelopen twee jaar fors toegenomen. "Ook zie je een explosieve toename in het aantal aanvragen voor geslachtsoperaties", weet Bakker. Hij koppelt die ontwikkeling aan de beeldvorming van transgenders. "Die is veel positiever. In de jaren 80 eindigen alle berichten over transgenders in mineur. Tegenwoordig ligt de nadruk op de zoektocht naar geluk."
En Bergamin? Zij woonde haar laatste jaren alleen in een flatje op drie hoog achter. Na haar dood in 2014 werd ze begraven in een anoniem gemeentegraf. Bakker vond dat onacceptabel voor iemand die haar leven lang had geknokt. Hij begon een inzamelingsactie. De kleurrijke Bergamin rust nu niet onder een anoniem cijfer, maar onder een glimmend kunstwerk van glas.