Vingerafdruk in paspoort wordt nooit gecontroleerd

• Joost Schellevis en Ben Meindertsma

Hoewel burgers al sinds 2009 verplicht zijn vingerafdrukken af te staan voor in hun paspoort, worden die op Schiphol, bij de grens en in het buitenland nooit gecontroleerd. Dat blijkt uit navraag van de NOS bij de marechaussee en de ministeries van Binnenlandse Zaken en Justitie en Veiligheid. De verplichting komt voort uit Europese afspraken, die werden gemaakt in reactie op onder meer de aanslagen in de VS op 11 september 2001.

Alleen bij gemeenten wordt er in incidentele gevallen wel eens naar vingerafdrukken gekeken. Andere autoriteiten, zoals op Schiphol, kunnen de vingerafdrukken door technische oorzaken of politieke redenen niet eens lezen. Volgens biometrie-expert Max Snijder moeten we vooralsnog concluderen dat het project met vingerafdrukken "volledig is geflopt".

20 miljoen afdrukken

De invoering van de vingerafdruk in het paspoort heeft de samenleving ondertussen al tientallen miljoenen gekost. Alleen al het aanschaffen van ongeveer 4800 vingerafdrukscanners werd voor de invoering geschat op 32 miljoen euro. Een deel van die scanners is inmiddels al weer vervangen.

"Dat we wel vingerafdrukken moeten afgeven maar niet gebruiken, is eigenlijk niet uit te leggen", vindt Snijder. Toch verbaast hem het niet. Hij schreef in 2010 in opdracht van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid al een kritisch rapport over het biometrisch paspoort. "Het is een Europese afspraak, waar we lelijk aan vast zitten." Sinds 2009 zijn er ongeveer 20 miljoen vingerafdrukken afgenomen bij Nederlandse burgers.

Het idee voor een beter paspoort ontstond na de aanslagen op het World Trade Center in 2001. Een maand na de aanslagen kondigde het toenmalig kabinet al aan dat er vingerafdrukken in paspoorten moesten komen. Vanaf 2009 werd dat verplicht in Nederland en de hele Schengenzone. Sindsdien moet elke burger bij een aanvraag van een Nederlands paspoort twee vingerafdrukken afgeven, die worden opgeslagen in een chip op het paspoort.

Maar na de invoering is er niets meer mee gedaan. Het doel was om 'look-alike-fraude' - waarbij iemand reist op een paspoort van iemand die erg veel op hem lijkt - tegen te gaan. Ook moest het helpen om in Nederland identiteitsfraude beter op te sporen, schreef Justitie-minister Donner in 2003 aan de Tweede Kamer. Van beide toepassingen is niets terechtgekomen, zo blijkt uit een rondgang langs betrokken partijen.

Bij de marechaussee op Schiphol is de apparatuur nog niet eens geschikt om vingerafdrukken te controleren. Al bij de invoering in 2009 werd duidelijk dat de marechaussee bij grenscontroles de vingerafdrukken van inreizende passagiers op dat moment niet kon controleren. Maar het ministerie van Binnenlandse Zaken kondigde bij de invoering aan dat "binnen afzienbare tijd deze apparatuur wel beschikbaar is".

De marechaussee laat desgevraagd weten dat de apparatuur inmiddels aanwezig is, maar "niet is gecertificeerd" om de chip op het paspoort te ontsleutelen. Met andere woorden: de beveiliging van de apparatuur is nog niet goedgekeurd.

Ook in het buitenland kan niemand de Nederlandse vingerafdrukken uitlezen. Nederland heeft de sleutel die daarvoor nodig is nog met geen een enkel ander land gedeeld, erkent het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Dat is opvallend, omdat de invoering van vingerafdrukken op het paspoort mede werd ingevoerd onder druk van de Verenigde Staten. Amerika kondigde na 9/11 aan dat alleen mensen met een biometrisch paspoort vrij naar de VS konden reizen. Maar in Amerika kunnen ze dus nog altijd niet de Nederlandse vingerafdrukken uitlezen. Nog opvallender: de Verenigde Staten zagen zelf af van het gebruik van vingerafdrukken in het eigen paspoort.

Overigens geldt dat ook andersom: Nederland heeft van geen enkel ander land de cryptografische sleutel. Dus ook al zou de apparatuur van de marechaussee veilig genoeg zijn, dan nog zou Nederland de vingerafdrukken van inreizende buitenlanders op Schiphol niet kunnen controleren.

Een woordvoerder van het ministerie van Binnenlandse Zaken, dat over paspoorten gaat, erkent dat "de feiten zijn zoals ze zijn". Wel hebben ze op het ministerie goede hoop dat "binnen een aantal jaren" het uitwisselen van de cryptografische sleutels binnen Europa alsnog gerealiseerd gaat worden. Het aanpassen van de apparatuur bij de marechaussee, waardoor Nederlandse vingerafdrukken wel gecontroleerd kunnen worden, zou volgens de woordvoerder al in 2018 geregeld kunnen zijn.

'Op één hand te tellen'

Formeel gezien kunnen gemeenten wel controleren of de vingerafdrukken in een paspoort overeenkomen met de houder van het paspoort. Maar in de praktijk gebeurt dit vrijwel nooit, vertellen verschillende gemeenten aan de NOS.

Zo zegt de gemeente Breda (met ruim 20.000 paspoortuitgiften per jaar) het "gemiddeld één keer per jaar" te controleren, de gemeente Westland alleen "op verzoek van de houder zelf", de gemeente Zeist helemaal nooit en in Eindhoven kunnen ze het "op één hand tellen". Voor Nederlandse ambassades in het buitenland geldt hetzelfde. Een woordvoerder van Buitenlandse Zaken laat weten dat het "heel weinig" gebeurt.

Het zou voor de hand liggen dat een gemeente iemands vingerafdrukken controleert bij het afhalen van een nieuw paspoort. De gemeente weet dan zeker dat het nieuwe paspoort hoort bij de persoon aan de andere kant van de balie.

Maar volgens biometrie-expert Max Snijder is dat nooit ingevoerd vanwege de slechte kwaliteit van vingerafdrukken. "Uit een steekproef bij een gemeente bleek dat ongeveer 20 procent van de vingerafdrukken niet klopte. Gemeenten zouden dan in de praktijk 20 procent van de aanvragers moeten weigeren een paspoort te geven."

Vorig jaar bleek nog bij een 'kwaliteitscontrole' dat bij 10 tot 15 procent van de uitgegeven paspoorten op die dag vingerafdrukken 180 graden waren gedraaid. Waarschijnlijk kwam dat door een fout van gemeente-ambtenaren, die de vingerafdruk verkeerd-om hadden afgenomen.

Het laat volgens Snijder zien dat het project nooit goed is uitgedacht, mede omdat er te weinig is geïnvesteerd. "Ons werd voorgehouden dat er minimale investeringen mee gemoeid waren. Dat staat haaks op de torenhoge ambities en is voor zulke complexe projecten een recept voor mislukking." Experts waarschuwden volgens hem wel, maar werden niet gehoord.

Ook de politie kijkt nooit om naar de vingerafdrukken in een paspoort. Dat mogen ze niet, omdat dat wettelijk zo is vastgelegd. Alleen als er bijvoorbeeld een lijk wordt gevonden waarvan de identiteit niet duidelijk is, kan de politie bij de gemeente om een uitdraai van de vingerafdrukken in het paspoort vragen. Of dat ook in de praktijk gebeurt, kan de politie niet zeggen.

Aanvankelijk was de bedoeling dat er een database zou komen met alle vingerafdrukken van burgers, waarin de politie zou kunnen struinen. Daar zag politiek Den Haag uiteindelijk van af, nadat het Europees Hof van Justitie oordeelde dat dat in strijd is met de privacy.

Stoppen

Nederland kan niet zomaar zelf stoppen met het opnemen van vingerafdrukken. Omdat vingerafdrukken verplicht zijn volgens een Europese richtlijn, is het lastig om hier onderuit te komen. In 2014 deed toenmalig minister Plasterk op verzoek van de Tweede Kamer al eens een poging in Brussel, maar hij kwam van een koude kermis thuis.

"Als je nu een streep trekt onder het project, zou je zeggen: trek de stekker eruit", stelt Max Snijder. Toch vindt hij dat we er mee door moeten gaan. Hij heeft nog hoop dat het probleem met het uitwisselen van sleutels wordt opgelost. "Er is een centraal sleutelsyteem in ontwikkeling op wereldwijde schaal. Dat is een grote stap. Maar dat gaat zeker nog een aantal jaren duren."