Nederland en het referendum: het is een beetje een haat-liefdeverhouding. Sinds twee jaar kunnen we allemaal een referendum aanvragen, dankzij een nieuwe wet. Maar dat duurt waarschijnlijk niet lang meer: het nieuwe kabinet Rutte-III wil alweer een streep door die mogelijkheid zetten. Hoe is het referendum eigenlijk geregeld in andere landen in Europa?
Als Nederland het referendum zou afschaffen, gaat het weer bij de minderheid in Europa horen. Alleen België en Bosnië en Herzegovina hebben namelijk wettelijk geen mogelijkheden voor een landelijk referendum. Noorwegen, Cyprus en Tsjechië hebben dat ook niet, maar daar wordt soms toch op wettelijke basis weleens een referendum georganiseerd.
Op dit moment kan iedere burger in Nederland een referendum aanvragen. Wel een werkje, want je moet daarvoor eerst 300.000 handtekeningen van medestanders verzamelen. Nederland is samen met Letland het enige land in Europa waar alleen burgers het initiatief hebben. Dat is in Nederland overigens niet altijd zo geweest: de politiek maakte in 2005 bijvoorbeeld een speciale tijdelijke referendumwet, zodat we konden stemmen over de Europese grondwet.
Zoals je op onderstaande kaart ziet, is het in veel landen in Oost-Europa net wat anders geregeld dan in de meeste westerse landen. In Oost-Europa kunnen zowel de politiek als burgers een referendum starten, in West-Europa is dat toch vooral de politiek. "Dat komt doordat Oost-Europese landen veel later een democratie hebben gekregen", zegt onderzoeker Koen van der Krieken van de Universiteit van Tilburg. "Hun grondwet is vaak veel nieuwer en die landen konden dus ook wat nieuwere ideeën over democratie meenemen. "
In Zwitserland zitten de meest fanatieke stemmers van Europa. Op dit moment stemmen Zwitsers drie tot vier keer per jaar over van alles en nog wat, bijvoorbeeld over de vraag of er een verbod moet komen op minaretten en of softdrugs gelegaliseerd moet worden. Belangrijke kwesties legt de politiek sowieso voor aan de burger en voor de rest mag iedereen handtekeningen verzamelen voor referenda. En zowel burgers als politici lijken er daar tevreden over.
In Nederland kan je alleen een referendum vragen over wetten of verdragen die al door het parlement zijn goedgekeurd, maar nog niet in werking zijn. Er zijn een aantal taboe-onderwerpen, zoals het Koninklijk Huis en de begrotingen. Meer landen in Europa hebben dat: zo mag je op veel plekken ook geen referendum aanvragen over grondwetswijzigingen.
Ook geen onbelangrijke kwestie: wat doen al die verschillende landen vervolgens met de uitslag van hun referenda? Een meerderheid van de Europese landen ziet de uitkomst als bindend als de opkomst boven een bepaald niveau zit. Het is dus geen advies, zoals in Nederland.
Nederland is met Zweden en Finland het enige land waar wettelijk is vastgelegd dat de uitkomst van referenda altijd raadgevend zijn. De Tweede Kamer besloot eerder dit jaar voorlopig af te zien van een initiatiefwet die ervoor zorgt dat de referenda in Nederland bindend worden.
Uiteindelijk maakt het volgens Van der Krieken in de praktijk niet heel veel uit of een referendum nou echt bindend is of niet. "De brexit was een adviserend referendum, maar de uitslag werd wel opgevolgd", zegt van der Krieken. "Terwijl in Zwitserland, waar alle referenda bindend zijn, het volk vóór een migrantenquotem stemden, maar de politiek uiteindelijk anders heeft gehandeld. De soep wordt niet zo heet gegeten."
Een referendum moet je leren als land.
Wat is nou de conclusie, als je kijkt naar de positie van Nederland in Europa? "Na een eeuw discussie in de Nederlandse politiek doen we sinds 2015 eindelijk mee in Europa. Maar de referendumvariant die wij in Nederland kennen, is zwak", zegt Van der Krieken. "Het is adviserend, niet bindend en kan maar gaan om een select aantal onderwerpen."
En dan is de kans ook nog eens heel groot dat we binnenkort weer afscheid moeten nemen van het referendum. "We zitten dan echt weer in de Europese achterhoede, want in de meeste landen is het onderdeel van een volwassen democratie", vindt Van der Krieken. "Een referendum is iets wat je moet leren als land: in Zwitserland is het ook niet in één keer gelukt."