Roma in Kosovo: 'De VN heeft ons ziek gemaakt'

Anita Babajboks (15) zit op de bank, in haar handen heeft ze een stapel papieren. Het zijn resultaten van alle bloedonderzoeken. De onderzoeken richten zich op het loodniveau in haar bloed. Op één van de onderdelen staat de tekst: "te hoog om te kunnen meten".

Anita woont in Roma Mahalla, een Roma-buurt in de Kosovaarse stad Mitrovica. Ze werd in 2002 geboren in een vluchtelingenkamp van de VN-missie in Kosovo (UNMIK). Daar liep ze als jong kind ernstige loodvergiftiging op, net als naar schatting 500 andere Roma. Daardoor heeft ze nu allerlei gezondheidsproblemen. Chronische hoge bloeddruk, bronchitis, hoofdpijnaanvallen en concentratieproblemen. Haar immuunsysteem is beschadigd, ze is om de haverklap ziek en komt dan vaak in het ziekenhuis terecht. Geld voor medicijnen hebben haar ouders niet.

"De VN heeft ons ziek gemaakt", zegt ze. "Ik ben niet de enige, iedereen hier is ziek."

In de nadagen van de Kosovo-oorlog van 1998-1999 kwamen de Roma-, Ashkali- en Egyptische gemeenschappen (aan Roma verwante minderheidsgroepen) onder grote druk te staan. Veel van hun huizen werden in brand gestoken door wraakzuchtige Albanese strijders die dachten dat ze tijdens de oorlog de kant van de Serviërs hadden gekozen.

De VN-missie in Kosovo (UNMIK) kreeg in 1999 de controle over Kosovo, tot het land zich in 2008 onafhankelijk verklaarde van Servië. Toen honderden Roma in het jaar 2000 uit het zuidelijke Albanese deel van Kosovo naar het (Servische) noorden vluchtten, moest UNMIK snel handelen.

Ze werden ondergebracht in barakken op het land van het verontreinigde Trepca mijnencomplex. In die verouderde mijnen werd jarenlang lood, zink en erts gewonnen. Vanaf het begin was bekend dat de leefomgeving er niet gezond was.

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stuurde artsen die de eerste bloedtesten bij kinderen uitvoerden. De resultaten waren schokkend; de niveaus van lood in het bloed waren zo hoog dat het levensgevaarlijk was om nog langer op die plek te wonen.

UNMIK liet toen weten dat de kampen een tijdelijke noodoplossing waren. Maar bij gebrek aan veilige permanente huisvesting bleven de Roma er jaren zitten. Pas in 2012 werden de kampen helemaal gesloten.

Hoogste concentraties ooit

Loodvergiftiging is vooral schadelijk voor kinderen tot zes jaar. De WHO beschouwt een waarde van 10 microgram per deciliter bloed als gevaarlijk voor de gezondheid. Alle geteste kinderen hadden vele malen hogere concentraties lood in het bloed.

In 2005 onderzocht een Duitse arts 300 kinderen. Wat hij vond beschreef hij als "de hoogste ooit gemeten concentraties lood bij de mens".

Hoe langer iemand aan lood wordt blootgesteld, hoe ernstiger de gevolgen. Loodvergiftiging kan leiden tot zenuwaandoeningen, verminderd immuunsysteem, concentratieproblemen en is "waarschijnlijk kankerverwekkend". Een aantal sterfgevallen van jonge kinderen in de kampen zijn door artsen gelinkt aan de loodvergiftiging.

Onder jarenlange druk van mensenrechtenorganisaties kwam in 2016 een eigen onderzoek van een adviescommissie van de Verenigde Naties. Conclusie: UNMIK had deze mensen nooit zo lang in de vervuilde vluchtelingenkampen mogen onderbrengen en is daardoor verantwoordelijk voor de gevolgen van loodvergiftiging.

Op 26 mei 2017 kwam er een openbare brief van de secretaris-generaal van de VN met excuses aan de slachtoffers. Daarin ook de mededeling dat er een fonds komt om de Roma-gemeenschap in Kosovo te helpen. Een vooralsnog leeg fonds waar VN-lidstaten op vrijwillige basis geld in kunnen storten.

Schadevergoeding

"Aan de ene kant is dit eindelijk erkenning voor de fouten die UNMIK heeft gemaakt", zegt Roma-activist Gazmend Salijevic, die onderzoek deed voor het Europese Romarechten-centrum (ERRC). "Maar het is niet genoeg", zegt hij. "Zelfs als er geld komt voor dat fonds, ben ik bang dat het niet naar de slachtoffers zal gaan."

Het is de bedoeling dat het geld uit het fonds gaat naar organisaties die projecten opzetten voor de gehele Roma-gemeenschap in Kosovo. De slachtoffers hebben geld nodig, meent Salijevic, alleen al om hun medische kosten te dekken. "De VN moet concrete stappen zetten. Ze moeten compenseren."

Intussen hadden 138 Roma-families advocaten in de hand genomen om schadevergoeding te eisen. Ook de organisatie Human Rights Watch, die in september 2017 met een vernietigend rapport kwam, dringt bij de VN aan op een directe financiële compensatie aan alle slachtoffers.

UNMIK laat in een schriftelijke reactie aan de NOS weten dat er nog altijd geen plannen zijn om over te gaan tot het betalen van schadevergoedingen. "De VN is zich bewust van de situatie van leden van de Roma, Ashkali en Egyptische gemeenschappen die ernstige gezondheidsproblemen ondervinden als gevolg van hun verblijf in vluchtelingenkampen in Noord-Kosovo. De secretaris-generaal heeft zijn diepe verontschuldigingen aangeboden voor hun lijden. Daarom hebben we ervoor gekozen een fonds op te richten om deze gemeenschappen te helpen."

Er zit nog geen geld in het fonds, bevestigt UNMIK. "Er is actief overleg met VN-lidstaten en we spannen ons in om de middelen voor het fonds te vinden."

Verkloot

Volgens Salijevic, die voor alle getroffen Roma-gezinnen spreekt, probeert de VN zich er makkelijk vanaf te maken. "Ze hebben het verkloot met de Roma in Kosovo en dat weten ze. Nu zeggen ze: sorry, hier is een leeg fonds en hopen ze dat niemand er meer over spreekt".

In Preluzje, een klein dorp in centraal Kosovo, zit Shiriban Mehmeti (46) op een stoepje voor haar huis. Ze denkt terug aan de jaren in vluchtelingenkamp Zitkovac. Haar oudste dochter, één van haar acht kinderen, overleed daar op 4-jarige leeftijd. Het begon met hoge koorts, ze kreeg onverklaarbare aanvallen en binnen een maand was ze dood. Artsen hebben Shiriban verteld dat loodvergiftiging de oorzaak is. Haar andere kinderen zijn vaak ziek en zelf heeft ze problemen met haar hart, haar nieren en haar botten.

"We waren veilig, we kregen eten", zegt ze. "Maar wat heb je daaraan, als je je kind verliest."