'Mata Hari is meer dan een artiest of spionne'

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

Margaretha Zelle, het vroegrijpe meisje dat in een ongelukkig huwelijk vluchtte. Mata Hari, de sensuele lieveling van de Parijse beau monde. Agent H21, een Duitse dubbelspion die naïef een spel speelde waaraan ze ten onder zou gaan. Allemaal facetten van de hoofdpersoon in de tentoonstelling Mata Hari: de mythe en het meisje van het Fries Museum, precies een eeuw nadat de beroemde courtisane werd geëxecuteerd in Frankrijk.

Roem, lust, verraad en tragedie. Geen wonder dat het verhaal van Mata Hari 100 jaar later nog intrigeert. Ook de BBC, The Washington Post en andere internationale media kwamen kijken in Leeuwarden. "Het is een soort merknaam. Een mata hari is internationaal nog steeds een begrip: een sluwe vrouw, een mannenverslindster, een spion", zegt curator Hans Groeneweg. "Dat beeld is niet terecht. Het is te eenzijdig."

"Het is waar dat ze een bijzonder leven heeft gehad als superster in Parijs en met vele mannen het bed deelde, maar we vergeten vaak het verhaal van haar moederschap en de problemen die ze in haar jeugd heeft gehad. Ik vind dat we in deze tentoonstelling een beter beeld van haar persoon neerzetten."

Hoewel ze de wereld later wilde laten geloven dat ze de Javaanse prinses Mata Hari was, werd Margaretha Zelle in 1876 geboren in Leeuwarden. Het museum toont een schoolrapport van de Middelbare Meisjesschool en merkt schamper op dat gehoorzaamheid niet haar sterkste kant was, maar Duits en Frans haar beter afgingen.

Margaretha groeide op in betrekkelijke luxe, tot haar vader failliet ging, haar ouders scheidden en haar moeder aan tbc overleed. Het gezin viel uit elkaar, op haar 18e reageerde Margaretha op een contactadvertentie van de 20 jaar oudere John MacLeod, officier in Nederlands-Indië. Nog geen half jaar later trouwden ze.

Het huwelijk moet een hel zijn geweest. Hij betichtte haar van flirten met zijn mede-officieren, zij zei dat hij haar besmet had met syfilis. Een zoontje overleed, mogelijk door een kwikbehandeling tegen de ziekte. Een vechtscheiding volgde, met als inzet dochter Nonnie. Als gescheiden vrouw had Margaretha het moeilijk. Maar ze zag het effect dat ze had op mannen en trok naar Parijs, om zich opnieuw uit te vinden. "Ik weet wel dat dat leven eindigt met een ongeluk, maar daar ben ik overheen", schreef ze in een brief die te zien is op de tentoonstelling.

"Je komt heel dicht bij de vrouw Margaretha. Het is herkenbaar. We maken allemaal dingen mee als scheiding, verdriet en gemis van je kinderen. Dat raakt", stelt Groeneweg. "Ik kan me moeilijk verplaatsen in het leven van de naaktdanseres op het Parijse podium, maar wel in iemand die vreest een verkeerde keuze te hebben gemaakt. Mata Hari is meer dan een artiest of spionne, ze is ook een meisje en een echtgenote en een moeder."

Ze overdonderde Parijs vanaf 1905 met een exotische, mysterieuze 'tempeldans', waarbij ze sensueel haar sluiers een voor een afwerpt. Het bloot gebruikte ze als masker, ze had een haast schizofrene relatie met haar alter ego. "Wat er gebeurt met Mata Hari, raakt madame Zelle niet", analyseert ze later in gevangenschap.

Ze trad op in het Parijse Odéon, de Scala in Milaan, door heel Europa. Op de tentoonstelling zijn de handenvol visitekaartjes te zien die ze ontving van bewonderaars en twee dikke plakboeken waarin ze de vele krantenknipsels bewaarde. Ze liet zich onderhouden met grote geldbedragen, bontjassen en villa's. "Margaretha was een gewoon meisje uit Leeuwarden, Mata Hari is wereldberoemd. Het is een verhaal uit de high society."

Het feest eindigde in de Eerste Wereldoorlog. Shows in Duitsland werden abrupt geannuleerd. "La Guerre. Partie de Berlin. Theatre fermé", schreef ze kortweg in haar plakboek. Ze werd voltijds courtisane en kon het als neutrale Nederlander aanleggen met militairen van alle partijen. "Ik houd van officieren. Ik ben liever de maîtresse van een arme officier dan van een rijke bankier", zegt ze later in een verhoor.

Haar kracht werd haar achilleshiel. "Vroeger hoorden veel contacten bij haar leven als grande dame, maar nu stond de wereld op zijn kop. Mensen die zich bewogen tussen officieren werden gezien als gevaarlijk in plaats van interessant. Ik denk dat ze dat te laat doorhad."

Ze werd door de Duitsers benaderd om te spioneren. Accepteerde een voorschot van 20.000 franc, tegenwoordig 37.000 euro, wat ze eigenlijk te weinig vond. Later zou ze volhouden dat het haar om het geld te doen was, dat ze eigenlijk dubbelspion voor de Fransen wilde worden. Ze wist niet dat die haar eigenlijk vanaf het begin af aan al in de gaten hielden. Langzaam sloot het net zich.

Bewijs dat Zella staatsgeheimen heeft doorgespeeld is er nauwelijks. Groeneweg denkt dat ze slachtoffer was van een cynische Franse berekening. "In 1917 ging het bar slecht aan het front. Muiterij na muiterij, wisseling van de hoge generaals, Frankrijk staat op de rand van totale instorting. We hebben hier te maken met een beroemde naam, die je ten voorbeeld kunt stellen. De Fransen denken: als we die doodschieten, dan trilt de wereld. Punt gemaakt."

Op de tentoonstelling hangen twee levensgrote portretten van Zelle. Het eerste is een schilderij van Isaac Israëls, gemaakt in 1916, Zelle statig als Eline Vere. Ertegenover hangt de arrestatiefoto van Zelle. "Heel confronterend. Het lijkt heel erg op elkaar, maar het zijn twee totaal andere werelden. Israëls schildert de socialite, maar als je je omdraait zie je haar in haar verlorenheid en wanhoop. Haar gezicht staat moedeloos. Ze weet dat dit het begin van het einde is."

'Mort' staat er duidelijk op het vonnis, ook aanwezig op de tentoonstelling. Een half jaar na haar arrestatie werd ze even buiten Parijs doodgeschoten. Ze weigerde een blinddoek, hoefde niet geboeid te worden, accepteerde haar lot.

"Hier sterft de artiest. Een sterke vrouw die ervoor gekozen heeft haar eigen toekomst te dirigeren. Het is misschien geen stralend voorbeeld van emancipatie zoals wij dat willen zien, maar het is wel een vrouw die haar leven in eigen hand probeerde te nemen. Ze sterft als een grande dame."

Er zijn bronnen die melden dat Zelle het peloton nog een handkus toewerpt. Groeneweg durft niet te zeggen of dat klopt. De mythevorming is al begonnen.