60 jaar na Spoetnik: tijd voor een nieuwe space race?

• Ivo Landman

  redacteur Online

"Binnenkort", snauwde de latere president Lyndon Johnson, "kunnen ze vanuit de ruimte atoombommen op ons gooien als stenen van een viaduct op de snelweg". Het nieuws dat de Sovjet-Unie de eerste satelliet ooit had gelanceerd sloeg op 4 oktober 1957, vandaag 60 jaar geleden, nog net niet letterlijk in als een bom in de Verenigde Staten.

Twee maanden eerder hadden de Sovjets al een succesvolle test met een intercontinentale raket uitgevoerd en nu was er een Russisch projectiel dat rond de aarde cirkelde. Op het hoogtepunt van de Koude Oorlog was het angstvisioen van Johnson voor veel Amerikanen heel reëel. Misschien wel een beetje vergelijkbaar met de angst voor de intercontinentale kernraketten van Noord-Korea nu?

Nee, zegt defensiespecialist Ko Colijn. "Ik gooi daar een beetje koud water op, want ik denk dat het niet zo heel veel met elkaar te maken heeft. De 'missile gap' (de achterstand van de VS bij de ontwikkeling van intercontinentale raketten, red.) zorgde eind jaren 50 in Amerika wel voor een permanente paniekstemming in Amerika. En ze dachten: oké, we gaan die Russen wel eens even leren waar ze horen te staan. Er zijn ook vergevorderde plannen geweest in de jaren zestig om de ruimte te militariseren."

Tegelijkertijd leidde de wedloop in de ruimte in de jaren zestig ook juist tot wapenbeheersing. "Dus die paniekstemming kan ook goed uitpakken", zegt Colijn. "Men heeft gezegd: dat nooit, geen kernwapens in de ruimte. Er zijn toen verdragen gesloten waarvan je nu denkt, hoe bestaat het? We hebben de maan gedemilitariseerd bijvoorbeeld. Dat zijn allemaal keurige verdragen die netjes worden nageleefd."

De dreiging vanuit Noord-Korea op dit moment heeft volgens Colijn niet hetzelfde dramatische effect op de wapenwedloop als de Spoetnik indertijd. "De Amerikaanse plannen om een soort raketschild op te richten hier en daar, die dateren al van voor de huidige onrust over Noord-Korea."

Piepjes

Maar toch, de angst voor een nucleaire raketaanval is wel een beetje terug. En die doet wel degelijk enigszins aan de sfeer van eind jaren 50 denken, zegt ruimtevaartkenner Piet Smolders. "Er is ook nu veel wantrouwen, en Noord-Korea is redelijk gevaarlijk en onvoorspelbaar." Daarnaast heeft ieder conflict zijn eigen dynamiek. "Eisenhower heeft een keer gezegd dat de wapenindustrie en het militaire apparaat van de VS een onzichtbare macht vormen die veel dingen aandrijft, en niet altijd de goede kant op."

Smolders was 16 toen Spoetnik 1 werd gelanceerd. "Ik was toen al volop met ruimtevaart bezig, al bestond die nog niet. We hoorden de piepjes die Spoetnik uitzond op de radio. Sommige mensen probeerden de kunstmaan met een kijker te volgen. Ze zagen wel iets, maar dat was niet Spoetnik. Dat was een stuk van de draagraket dat ook in een baan om de aarde was gekomen."

De Spoetnik, een metalen bol van een halve meter doorsnee met vier lange antennes, kwam voor Smolders niet als een verrassing. "Het was al een paar jaar duidelijk dat de eerste satelliet eraan zat te komen. De VS was er ook mee bezig. Daar hadden ze het Vanguard-project. Maar niemand had verwacht dat de Russen de eersten zouden zijn."

Voor Smolders, die later vele boeken overt ruimtevaart zou schrijven, was de eerste kunstmaan vooral een emotionele gebeurtenis. "Tot dan toe was de maan de enige satelliet van de aarde geweest. Het was voor mij duidelijk dat er een nieuw tijdperk was aangebroken."

Maar in de VS was er dus paniek. De angst voor de Russische raketten werd nog verder aangewakkerd door Democraten zoals Lyndon Johnson. De Democraten wilden met J.F. Kennedy in 1960 de verkiezingen winnen en wezen graag op de de schijnbare kloof tussen de Amerikaanse en Russische rakettechnologie die de Republikeinse president Eisenhower zou hebben laten ontstaan.

In de Sovjet-Unie was de eerste satelliet intussen aanvankelijk helemaal geen groot nieuws, weet Smolders. "Pas een dag na de lancering werd er groot uitgepakt in de staatsmedia toen bleek dat de VS op zijn kop stond."

Sovjetleider Nikita Chroetsjev begreep al snel de effectiviteit van ruimtevaart als propagandamiddel. Zo zouden de militaire spanningen in de jaren zestig - en ook nog daarna - een grotere aanjager zijn voor de ruimtevaart dan de wetenschap.

Mars

Uiteindelijk leidde de de space race tot de eerste bemande landing op de maan in 1969. De volgende stap zou Mars zijn. "De Amerikanen hadden al plannen voor een Marslanding in het midden van de jaren 70", herinnert Smolders zich.

Maar het liep anders. Pas de laatste jaren lijkt een bemande reis naar Mars weer dichterbij te komen. Zowel de Amerikanen, de Chinezen als enkele commerciële ruimtevaartbedrijven willen naar Mars. Is er een nieuwe space race op komst?

Nog niet echt tussen de VS en China of Rusland, denkt Smolders. Hij ziet op dit moment vooral een ruimterace tussen drie Aziatische landen: China, Japan en India. "China is bezig met een tweede ruimtestation en wil uiteindelijk naar de maan. En dan gaat er waarschijnlijk ook een vrouw mee. Dat zou de eerste vrouw op de maan zijn, een primeur met grote propagandawaarde. India en Japan komen daar achteraan met kleinere projecten."

Elon Musk

Ook in de VS wordt gebouwd aan nieuwe capsules en raketten die nodig zijn voor bemande reizen naar de maan en Mars. Maar de weg is nog lang. "Amerikanen hebben altijd last van het feit dat er om de vier of acht jaar een andere president zit, terwijl voor zo'n groot project continuïteit nodig is", zegt Smolders. "Het helpt nu wel dat de Chinezen zo goed bezig zijn. Dat is een stimulans."

Ook commerciële ruimtevaart in de VS zit enorm in de lift. Afgelopen week presenteerde SpaceX-topman Elon Musk de voortgang van zijn project om in de jaren twintig al mensen naar Mars te sturen. Of dat reëel is moet nog blijken, maar Smolders heeft grote bewondering voor Musk. "En hij heeft net als de Chinezen ook geen 'last' van democratie."

Wanneer lopen er weer mensen op de maan? Het is gevaarlijk om je aan voorspellingen te wagen - in de ruimtevaart komen ze vaak niet uit - maar Smolders wil wel een gooi doen. "Rond 2030 zijn er mensen terug op de maan, maar dat zullen dan misschien wel Chinezen zijn. En Mars? Ik denk tussen 2030 en 2040. Maar ja, zolang ik me kan herinneren roep ik al dat we binnen 25 jaar op Mars staan."