Kunst in het landschap en het landschap als kunst

• Jeroen Wielaert

  Verslaggever

In het Friese Koehool staat de haringvisser met de rug naar de dijk vlak boven Harlingen met een mand over zijn rechterschouder. Het is een monument als herinnering aan hoe hier vroeger geld werd verdiend. Koehool is een van de vele gehuchten in het krimpgebied onder de hoge waddendijk. Er moet nieuw leven in dit Waddengebied komen door Sense of Place, een landschapskunstproject.

Het is een van de belangrijkste onderdelen op het programma van 2018, als Leeuwarden Europese Culturele Hoofdstad is. Met projectleider Joop Mulder wordt het een ware ontdekkingsreis.

Dijkstoel, After the Flood, Bildtstars, Terp van de Takomst, Wachten op Hoog Water, Camera Batavia, Drie Streken. Het zijn voorbeelden van de nieuwe projecten, verspreid over de Waddeneilanden en aan de kust, van Friesland tot Groningen. Ze zijn nog in ontwerp en voegen zich de komende tijd bij alles wat al in het landschap te zien is, als creaties van dijkbouwers, boeren en kunstenaars. Mulder spreekt graag over magneten.

Sense of Place wordt in de bijbehorende glimmende brochure in goed Fries vertaald als it ferhaal by in plak. Op weg langs de hoge dijk zegt Mulder achter het stuur van zijn auto: "Iedere plek heeft zijn verhaal. Dat willen we laten zien aan mensen. Het grootste kunstwerk dat we hebben ligt er al: het landschap zelf."

"Kijk maar naar deze dijk: Christo zou het gemaakt kunnen hebben. Met landschapskunst komen er bijzondere projecten die fungeren als magneten in het landschap. Als mensen die gaan zien, ontdekken ze dat niet die magneten, maar het landschap zelf zo bijzonder is. Het is een fluisterende tentoonstelling."

Mulder noemt als voorbeeld de zogenaamde Starbarns van de Friese architecte Nynke-Rixt Jukema. Dat worden huisjes met een open dak waarin 's avonds de sterrenhemel zichtbaar wordt op de donkerste plek van Nederland. Mulder is ook enthousiast over kunstwerk Dijk van een Wijf. Bij Holwerd gaat Nienke Brokken de nieuwe, verzachte dijk veranderen in een sculptuur van 100 meter lang. De beschermvrouwe van het noorden.

In het oude vissersgehucht Koehool stopt Mulder bij het monument voor de haringvissers. Hij vertelt over de teloorgang van deze bedrijfstak na de aanleg door de Afsluitdijk. Paaigronden gingen verloren, slenken slibden dicht, de boten konden niet meer uitvaren, de sector ging failliet. Alleen het landschap bleef achter.

Het is de missie van Sense of Place om er weer leven in te brengen. Het moet cultuurtoeristen trekken die fietsen komen huren, koffietenten en cafés in de dijkdorpen bezoeken en overnachten in 'bed and breakfasts'.

Half miljoen bezoekers

Dit heeft een harde commerciële kant. Mulder rekent op een omzet van 60 miljoen per jaar, op een investering van 2,5 miljoen uit het bedrijfsleven, overheden en fondsen. Dat kan nieuwe werkgelegenheid opleveren voor 1000 mensen. Gestreefd wordt naar 500.000 bezoekers per jaar.

Sommige bewoners maken zich zorgen over nieuwe horden toeristen, maar daar is Mulder niet bang voor. Hij zegt: "Er zullen nooit 2000 mensen op een plek zijn. Het is verspreid van Den Helder tot Delfzijl. Denk maar aan tien man over 15 vierkante kilometer. Het zijn rustige mensen."

We beëindigen deze reis bij de kwelder bij Blija. Daar liggen de Ringdobbes, door boeren gegraven drinkwaterkuilen voor het vee, omringd door kleiwallen. Het lijken kraters en ze zien er uit als kunstwerken. Mulder, lachend: "Het doet denken aan de grote ringen van James Turrell in de Amerikaanse woestijn. De boeren hier bulderden van het lachen en zeiden: dat ligt hier al jaren."